Chuyện bên bức tranh “Hoa rau muống”

Tôi nghe tiếng nghệ nhân Đỗ Văn Thuân từ hơn mười năm nay, mà giờ mới có dịp về thăm. Khi tôi tới nơi, đúng lúc ông đang bận đi kiểm tra lại kiện hàng chuẩn bị xuất đi Mỹ. Ông cho người mời tôi xuống thẳng phân xưởng và tranh thủ xem những mặt hàng mới đang được tiếp thị. Ở đó đã có hai người khách nước ngoài đang xem hàng.

Bức tranh sơn mài “Hoa rau muống” của nghệ nhân Đỗ Văn Thuân

Trong lúc chờ ông, tôi dạo quanh gian trưng bày hàng của công ty. Ngay lập tức, tôi bị thu hút vào một bức tranh sơn mài, nổi bật trong hai màu xanh trắng. Đó là những bông hoa rau muống phơn phớt tím, còn rớt những hạt nước trong veo xuống mặt hồ. Một cảm xúc của sự quay về. Đúng lúc đó nghệ nhân Thuân đi tới. Ông cười và nói chuyện với tôi về bức tranh sơn mài này.

Biết bao ký ức tràn về. Đó là những ngày ông còn bé mải mê theo chân những người thợ làng học nghề. Ngày mỗi ngày, cậu bé Thuân chỉ nhìn thợ làm, ai sai gì làm nấy. Nhưng bằng sự cảm quan, cậu ghi nhớ từng việc nhỏ li ti như cách căng vải màn làm vóc, hay cách ngồi để mài sơn thế nào cho đỡ mỏi, cho đến việc lớn như pha sơn, hay cách vẽ mang chất thủy mặc bay bổng, gợi cảm rồi kể cả cách phơi tranh ra sao, vào thời điểm nào...

Thế rồi, cậu bé Thuân âm thầm tập vẽ trong những đêm trăng và chìm đắm với những giấc mơ về chim muông hoa lá. Rồi có lần tình cờ vẽ trên mẫu tranh thử việc, Thuân đã làm các thầy nghề ngạc nhiên, qua những hình vẽ không những đẹp và còn có tình nữa.

Thế là từ đó Thuân được nhấc lên thành thợ vẽ, vừa học vừa làm và bắt đầu nhận đồng lương đầu tiên. Rồi bức tranh “Hoa rau muống” ra đời trong những năm tháng đầy khao khát ấy.

Mấy năm sau, Thuân còn được cử đi học vẽ tại trường công nghệ tỉnh Hà Tây trong một năm và trở thành quản đốc của xưởng vẽ và hai phân xưởng kỹ thuật sơn, với hàng trăm thợ. Mọi việc lúc đó phát triển như diều gặp gió vậy.

Hàng làm không kịp đáp ứng cho khách. Nhất là những đơn hàng của nước ngoài đã làm nhịp độ sản xuất của Hợp tác xã (HTX) tranh Hạ Thái càng thêm sôi động. Quản đốc Đỗ Văn Thuân lúc đó như một người chèo lái con tàu cứ băng băng thẳng tiến. Nhưng rồi, thịnh đấy mà suy đấy, thời kỳ khủng hoảng kinh tế Đông Âu từ 1984 đến 1990 đã làm HTX tan rã. Ông Thuân khi đó cũng như bao người thợ khác, đều phải quay về làm ruộng...

Ông Thuân bỗng lặng đi khi nhắc lại thời khắc cam go đó, rồi khoát tay chỉ cho tôi nhìn những kiện hàng sẽ xuất đi ngày mai. Vậy mà đã 20 năm trôi qua, làng nghề phục hồi, ông lập doanh nghiệp, rồi còn giúp cho 5 người con, mỗi người làm chủ một công ty riêng.

Câu chuyện phiêu dạt mãi, rồi lại trở về bên bức tranh “Hoa rau muống” quê mùa. Ông ước dựng nghiệp cho dòng tranh sơn mài, đúng với nghĩa là sản phẩm của làng Hạ Thái, chứ không chỉ làm hàng theo những hợp đồng kinh tế.

Hình như bao ao ước về sự phát triển nghề của làng, ông Thuân dồn cảm xúc cho những bức tranh đồng quê. Ông say sưa nói về bức tranh sơn mài “Dọc mùng”, vẽ năm 1939 của họa sĩ Nguyễn Gia Trí, người đã từng theo học nghề sơn mài, qua nghệ nhân Đình Văn Thành, một người con của làng Hạ Thái.

Như một sự tình cờ rất thú vị, bức “Hoa  rau muống” của nghệ nhân Đỗ Văn Thuân đã được vẽ 20 năm sau đó, như một sự gửi gắm tình cảm thương yêu quê hương, cái rau cái bèo gắn bó với những mảnh đời người nông dân chân lấm tay bùn.

“Nhưng tranh sơn mài chính gốc phải làm bằng sơn ta…”, bỗng ông Thuân kéo tôi ra khỏi những suy tưởng - “Nói đến tranh sơn ta là nói đến sự kiên nhẫn và sự bất ngờ do kỹ thuật mài tạo nên. Nó lạ và cao sang, nhưng khó hòa nhập thị trường hiện nay…”.

Ông Thuân nhấn mạnh, theo phương pháp mài hàng chục lớp sơn của các cụ xưa, thì phải mất vài tháng mới có thể hoàn thành một bức tranh, khổ 80cm x 80cm, nên giá thành rất cao. Khó bán. Hơn nữa, tranh sơn ta lại luôn luôn bị biến dạng chất liệu, trong môi trường điều hòa khô lạnh. Chính vì điều này, thị trường người tiêu dùng, nhất là khách hàng phương Tây đòi hỏi, công ty ông đã phải áp dụng công nghệ mới, với sự ứng dụng sơn Nhật. Hàng vẫn bóng đẹp, chóng khô, công mài ít và không biến dạng ở mọi thời tiết. Miếng cơm manh áo thật khó cưỡng. Còn nghệ thuật ư? Vẫn luôn là niềm khát khao cháy bỏng…

Nghệ nhân Đỗ Văn Thuân lại ngoái nhìn bức tranh “Hoa rau muống” của một thời vàng son sơn ta mà ước mong...

Bài và ảnh Anh Duy