Nghệ thuật hát Chầu Văn đến gần công chúng

Vừa qua, Câu lạc bộ Bảo tồn nghệ thuật Chầu Văn Việt Nam (BTNTCV) phối hợp với Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội đã tổ chức chương trình nhằm tôn vinh nghệ thuật Chầu Văn và sự công nhận của quốc tế về tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam. Chương trình có sự tham gia của nhiều nghệ sĩ tên tuổi như: Văn Chung, Thanh Long, Khắc Tư, Trọng Quỳnh, Đức Hải, Văn Khải, Thanh Hà, Xuân Dũng, Thanh Ngoan...

Hát Chầu Văn - một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo của người Việt. (Ảnh minh họa)

Trước đây, Chầu Văn có một thời gian dài do bị hiểu sai nên không được quan tâm và dần dần mai một. Tuy nhiên đến đầu những năm 90, Chầu Văn được trả lại giá trị của mình và lại có cơ hội phát triển. Dẫu vậy, theo thời gian, các bậc nghệ nhân (cung văn) mẫu mực còn lại rất ít. Phần lớn trong số họ đã qua đời mà chưa kịp truyền lại hết những vốn liếng vô giá cho thế hệ tiếp nối.

Trong số những nghệ nhân còn lại hiện nay thì nhiều người không chấp nhận xuất hiện vì thiếu lòng tin bởi sự ám ảnh của quá khứ. Vậy nên phần lớn các cung văn lớp kế cận đang hành nghề hiện nay đều chỉ nắm giữ được một phần những giá trị của truyền thống.

Trước những “vết gợn” trong quá khứ, GS - TS. Nguyễn Đức Thịnh - Giám đốc Câu lạc bộ BTNTCV Việt Nam một lần nữa khẳng định những giá trị văn hóa, nghệ thuật của Chầu Văn. Ông cho rằng “hát Chầu Văn là một giá trị nghệ thuật cần được phổ cập rộng rãi hơn nữa với công chúng trong nước cũng như bạn bè quốc tế để mọi người hiểu biết về di sản cũng như có ý thức bảo tồn và phát huy”.

Ở Việt Nam, bằng cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời văn chau truốt nghiêm trang, hát Chầu Văn được coi là hình thức ca hát mang ý nghĩa chầu Thánh (hay còn được biết là tín ngưỡng thờ Mẫu - tín ngưỡng Tứ phủ). Và các hình thức, lễ nhạc trong nghi thức hầu đồng của tín ngưỡng Tứ phủ được gọi chung là Nghi lễ Chầu Văn. Hát Chầu Văn, còn gọi là hát Văn hay hát bóng là những giai điệu phục vụ tín ngưỡng của người Việt. Hát văn có xuất xứ ở vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Các trung tâm của hát Văn là Nam Định và một số vùng quanh Hà Nội. Thời kỳ thịnh vượng nhất của hát Văn là cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.

GS - TS. Nguyễn Đức Thịnh cho biết, đây là lần thứ 2 nghệ thuật hát Chầu Văn được tổ chức trình diễn một cách bài bản. Ông Thịnh cũng chia sẻ thêm, mục đích lớn nhất của các chương trình đó là quảng bá hát Văn và những nét đẹp của hầu đồng cho không chỉ khán giả trong nước mà cả với bạn bè thế giới.

“Chỉ riêng về âm nhạc của hát Chầu Văn đã có thể được coi là một di sản văn hóa phi vật thể chứ chưa nói đến lối hát này còn được đặt trong một nghi lễ dân gian” - Một học giả nước ngoài đã nhận xét như thế sau khi xem biểu diễn Chầu Văn. Chính vì những giá trị nghệ thuật vô cùng độc đáo cùng với ý nghĩa văn hóa, lịch sử của Chầu Văn, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã đưa Chầu Văn vào danh mục di sản để nghiên cứu, lập hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận “Nghi lễ Chầu Văn của người Việt” là Di sản văn hóa thế giới.

Trong hai đêm diễn vừa qua, có thể thấy “sức nóng” và sự lôi cuốn của nghệ thuật hát Chầu Văn đối với công chúng. Hai bên cửa soát vé của hội trường Trung tâm văn hóa Pháp rất đông người đứng chờ cơ may được “tháo khoán” để vào xem Chầu Văn. Trong số đó có nhiều người đến mà không có vé. Hội trường đã không còn một ghế trống. Điều này đã được ông Thịnh khẳng định “Nhu cầu của công chúng rất lớn”.

Tuy nhiên, đó là sự cố “ngoài dự tính” và mang tính tích cực. Điều đáng nói ở đây, về cách tổ chức, chương trình biểu diễn vốn để giới thiệu hát Chầu Văn bỗng trở thành tôn vinh nghi lễ hầu đồng là chính. GS-TS. Nguyễn Đức Thịnh cho rằng, Ban tổ chức “Đã không có giải thích cụ thể về nghệ thuật hát Văn, cho dù việc tổ chức khá công phu và cảm giác buổi tối trở thành một buổi lên đồng”.

Trong đêm diễn, những giá đồng liên tiếp nối nhau trong xiêm y lộng lẫy, đa sắc hết vàng lại xanh, hết đỏ lại tím và ánh lên sắc chỉ tơ kim tuyến. Công chúng khi ấy chỉ còn dõi theo đôi bàn tay, những cú xoay người của thanh đồng. Hát Văn thực sự bị dẹp sang hai bên lề sân khấu theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Người xem hầu như không nhận thêm được mấy “giá trị gia tăng” nhận thức về ý nghĩa các làn điệu hát Văn.

Việc tổ chức không “xoáy” vào Chầu Văn sẽ dẫn tới việc tôn vinh “nhầm” nghi lễ hầu đồng. Khi đó, trong nhận thức của công chúng, Chầu Văn sẽ trở thành nghệ thuật “ăn theo” hầu đồng. Một “hạt sạn” đáng tiếc của chương trình này.

Hoa Quỳnh