Nguyễn Sáng và những “bảo vật quốc gia”

Cùng với các họa sĩ Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Gia Trí, họa sĩ Nguyễn Sáng là một trong 4 tác giả vừa được Thủ tướng Chính phủ quyết định công nhận tác phẩm mỹ thuật là bảo vật quốc gia (trong số 37 hiện vật, nhóm hiện vật được công nhận bảo vật quốc gia, đợt 2). Tuy nhiên, trước đó, hầu hết những tác phẩm của ông đã được xem là vốn quý của nền mỹ thuật Việt Nam.

Bức Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ của Nguyễn Sáng được công nhận là bảo vật quốc gia

Nguyễn Sáng quê Mỹ Tho (nay là tỉnh Tiền Giang). Năm 1939, ông ra Hà Nội và thi đỗ vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khoá 14 (1940 - 1945). Các tác phẩm chính của họa sĩ Nguyễn Sáng chủ yếu là những ghi chép. Hai tác phẩm đáng ghi nhớ nhất của ông trong thời kỳ này là Tình quân dân, khắc gỗ màu và Giặc đốt làng tôi, sơn dầu có thể coi là sáng tác có kích thước lớn và hoàn chỉnh nhất trong hoàn cảnh kháng chiến hết sức khó khăn, thiếu thốn.

Tuy nhiên với tác phẩm Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ, Nguyễn Sáng đã được giới chuyên môn đánh giá cao nhất về kỹ thuật sơn mài truyền thống. Tranh thể hiện gồm 8 nhân vật, dựng lại một thời khắc hào hùng của những người chiến sĩ Điện Biên ngay tại chiến trường.

Điểm nhấn của bức tranh là 3 chiến sĩ, trong đó có một chiến sĩ trên đầu còn quấn băng với khẩu súng trong tay. Chủ đề càng trở nên chặt chẽ khi bố cục được liên kết với hai chiến sĩ phía bên phải bức tranh bằng một cái bắt tay tình nghĩa và cũng đầy quyết tâm. Góc trái bức tranh là hình ảnh một chiến sĩ đang dìu một đồng đội bị thương. Phía xa là một chiến sĩ như đang tiếp tục cuộc hành quân ra trận.

Màu sắc trong tranh đơn giản, chỉ gồm đỏ, trắng, vàng và một ít xanh lá cây với gam màu nóng làm chủ đạo. Tất cả đã được tác giả bố trí, sắp xếp một cách chặt chẽ, hài hòa, nhất là những mảng sáng, tối, trung gian. Qua đó, Nguyễn Sáng đã tạo cho tác phẩm Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ vừa đẹp vừa đậm chất sử thi và chất anh hùng ca.

Bức tranh cuối cùng của Nguyễn Sáng và cũng là bức tranh đắt giá nhất đời sáng tác của ông, có tên là “Vũ trụ”, khi được một doanh nhân người Mỹ trả giá 1 triệu USD. Nội dung bức tranh nói về hai người đàn ông đang đối đầu nhau (vào thập niên 80, hình tượng đó được xem là sự đối đầu giữa 2 thế lực Nga – Mỹ).

Bức tranh được họa sĩ giới thiệu ở triển lãm cá nhân duy nhất của ông tại Hà Nội năm 1984. Trong cuộc triển lãm này “Vũ trụ” vượt lên trở thành một bức tranh lạ và được trả giá rất cao như vậy, nhưng Nguyễn Sáng không bán, mà để dành cho người bạn tri kỷ của mình là Phạm Văn Bổng với giá hữu nghị.

Tính đến trước ngày qua đời, số lượng tranh của Nguyễn Sáng để lại không nhiều, bởi như trong nhật ký của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng đã ghi: “Nghĩ thương cho Sáng không có thuốc (màu nước, thuốc nước), không có màu để vẽ, trong khi đó có nhiều họa sĩ có thuốc mà không vẽ, chỉ để thỉnh thoảng mở ra ngắm.

Và thảm hơn, để đem bán…”. Vậy mà, trong nhiều năm qua, Nguyễn Sáng lại là một trong những danh họa Việt Nam có nhiều tác phẩm bị giả mạo lưu hành trên thị trường tranh quốc tế nhất. Nhà sưu tập Gérard Chapuis, người đang lưu giữ được nhiều tranh gốc của danh họa Việt Nam, cũng cho rằng:

Hiện nay, trên thị trường tìm được tranh thật của Nguyễn Sáng là rất hiếm, bởi vậy nếu phát hiện được bức tranh thật nào của ông, chúng ta nên giới thiệu để công chúng tìm hiểu thưởng ngoạn.

Có thể nói, họa sĩ Nguyễn Sáng là tấm gương lao động sáng tạo trong nghệ thuật và trong cuộc sống, tư cách nghệ sĩ và nghệ thuật của ông đã ảnh hưởng lớn đến nhiều thế hệ nghệ sĩ. Các tác phẩm của ông là vốn quý của nền mỹ thuật cách mạng Việt Nam. Nghệ thuật của Nguyễn Sáng gắn liền với lịch sử cách mạng, lịch sử nghệ thuật của dân tộc.

Ông là một trong số những họa sĩ có những tác phẩm sơn dầu, sơn mài đẹp nhất sáng tác về đề tài chiến tranh cách mạng Việt Nam. Ngôn ngữ hội họa của ông có tầm khái quát cao, tiếp thu nhuần nhuyễn nghệ thuật truyền thống kết hợp với thành tựu nghệ thuật hiện đại thế giới, đóng góp vào việc cách tân của hội họa hiện đại Việt Nam.

Họa sĩ Trần Khánh Chương, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam trong Lễ kỷ niệm 90 năm ngày sinh danh họa Nguyễn Sáng đã phát biểu: “Tên tuổi của danh họa Nguyễn Sáng (1923 - 1988) cùng với tác phẩm của ông sống mãi trong lịch sử nghệ thuật tạo hình Việt Nam. Chúng ta tự hào về ông, kính trọng ông, người nghệ sĩ tài hoa đã cống hiến cả cuộc đời mình cho sự nghiệp Mỹ thuật Cách mạng và hiện đại”.

Bài và ảnh Trần Trung Sáng