Sức mạnh của biếm họa báo chí

Báo chí Việt Nam đang bước vào cuộc chuyển đổi số mạnh mẽ, để tự làm mới mình đồng thời phụng sự độc giả được tốt hơn. Nhất là ở thời 4.0 như hiện nay, nhiều thứ có thể phải biến mất, nhường chỗ cho những cái mới, phù hợp với thời đại. Tuy vậy, hình thức tranh biếm họa vẫn được các họa sĩ và nhiều tòa soạn báo gìn giữ, coi như một thứ “đặc sản”, là mang một ngôn ngữ riêng mà nhiều khi các thể loại khác không thể, hoặc không tiện để phản ánh. Giải thích điều này, một số nhà nghiên cứu mỹ thuật cho rằng, biếm họa là một hình thức thông tin đặc thù, biểu đạt thông điệp bằng ngôn ngữ họa hình. Ngôn ngữ họa hình thể hiện trong tác phẩm biếm họa được kết tinh thành biểu tượng, giúp cho người xem dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm theo.

Một bức biếm họa của họa sĩ Đỗ Dũng

Ngược dòng thời gian, có thể nhận ra tranh biếm họa trên báo chí ở Việt Nam xuất hiện từ rất sớm, cách nay khoảng 100 năm. Trong cuốn “Lịch sử tranh biếm họa Việt Nam” khẳng định, người đầu tiên có tranh biếm họa được đăng báo là Nguyễn Ái Quốc với nhiều bức biếm họa được Bác đăng trên báo Le Paria (Người cùng khổ) vào những năm 1922-1926. Kể từ đó đến nay, dù lúc thăng lúc trầm, song tranh biếm họa luôn khẳng định được vị trí quan trọng trong việc tuyên truyền, đấu tranh chống lại những điều tiêu cực. Dấu ấn tranh biếm họa có thể thấy qua nhiều tác phẩm của những “cây đa cây đề” trong làng mỹ thuật như: Phan Kế An (bút danh Phan Kích), Nguyễn Gia Trí (bút danh Rigt), Tô Ngọc Vân (Tô Tử), Mai Văn Hiến, Nguyễn Nghiêm, Đặng Nhân, Lý Trực Dũng, Dzuy Minh, Phạm Tấn Phú, Nguyễn Bích, Chóe (Nguyễn Hải Chí)… Thế hệ tiếp nối có: Trần Quyết Thắng, Trịnh Lập, Vĩnh Hữu, Sa Tế (Nguyễn Văn Thưởng), LEO (Lê Phương), Còm (Nguyễn Hữu Khoa), Đỗ Dũng (DAD)...

Có thời điểm, độc giả thấy nhiều tờ báo cùng lúc có những chuyên mục sử dụng tranh biếm họa, trong đó có thể kể tới báo Sài Gòn giải phóng có chuyên mục “Biếm họa”; Tuổi trẻ có “Góc biếm họa”; báo Quân đội nhân dân Cuối tuần duy trì chuyên mục Câu lạc bộ Chiến sĩ, dành góc đăng tải tranh vui, tranh phê bình; báo Đại Đoàn Kết cũng từng có mục “Tranh biếm họa”; báo Lao Động trước đây cũng có chuyên mục tranh liên hoàn với tên gọi là “Liên tu bất tận”, “Góc biếm”… Tuy nhiên, đến thời điểm này, Tuổi trẻ được xem là cơ quan báo chí sử dụng tranh biếm họa nhiều nhất, bởi nơi đây có tờ Tuổi trẻ Cười cả phiên bản giấy lẫn điện tử. Theo đó, tờ báo này cũng thu hút được đội ngũ họa sĩ vẽ biếm họa rất đông đảo, khắp cả ba miền và luôn có những cây bút mới.

Theo họa sĩ Vi Kiến Thành, tranh biếm họa không chỉ là những tác phẩm đặt ra yêu cầu về thẩm mỹ, mà còn đòi hỏi tính xã hội với ý tưởng độc đáo và ngôn ngữ đồ họa cô đọng, súc tích. Giá trị của biếm họa không thuần túy nằm ở kỹ năng tạo hình mà còn ở thông điệp được người xem tiếp nhận thông qua đường nét.

Trong khi đó, nhà báo Hồ Quang Lợi - nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam, biếm họa thực sự là một vũ khí sắc bén trong tay các nhà báo - họa sĩ và các cơ quan báo chí. Lực lượng các nhà báo - vẽ vẫn còn rất sung sức để đưa những vấn đề trọng yếu của xã hội lên trước công luận bằng những bức tranh đôi khi chỉ được in bằng bao diêm, nhưng lại có khả năng tác động trực diện, trực quan vào nhận thức của mọi tầng lớp công chúng, không phân biệt trình độ, tuổi tác hay ngôn ngữ.

Họa sĩ Thành Chương cho rằng, trong lịch sử tranh biếm họa Việt Nam, giới báo chí đều hiểu được sức mạnh rất lớn của biếm họa. Biếm họa phát triển thì sự quan tâm của bạn đọc với tờ báo rất nhiều. Chính biếm họa là một trong những "vũ khí" uy tín đối với bạn đọc. “Biếm họa có nhiều cái hay, thú vị, có những cái dễ mà cũng có những cái khó. Dễ khi mà ta còn trong chiến tranh, còn có ta với địch thì mảng biếm họa đả kích thoải mái, rất nhiều tranh biếm họa đã đả kích tới nơi tới chốn. Nhưng khi không có kẻ địch trên chiến trường, "đả" ta là vấn đề khó. Cái khó cũng làm cho các anh em họa sĩ biếm chững lại. Chỉ khi ta đủ mạnh để chấp nhận sự châm biếm của chính ta, sự mở cửa ấy mới đem lại sự thoải mái và biếm họa mới đóng góp cho đất nước ý nghĩa tích cực của mình", họa sĩ Thành Chương nêu quan điểm.

Là một họa sĩ hàng đầu về tranh biếm họa ở Việt Nam, họa sĩ Lý Trực Dũng cũng thừa nhận, biếm họa là một vũ khí sắc bén trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, biếm họa là bộ môn nghệ thuật tạo hình luôn đóng vai trò tiên phong. Thiên chức của biếm họa là phản biện xã hội, góp thêm tiếng nói làm cho xã hội tốt hơn. Thời đổi mới, chúng ta để lại rất nhiều tranh biếm họa có giá trị lịch sử, giờ biếm họa ít được coi trọng, vẽ không có đất dùng, rất ít họa sĩ không sống được bằng nghề, một tranh biếm họa được trả 150 ngàn đến 200 ngàn đồng, rất thấp. Vì thế, ở thời điểm này, chúng ta chỉ có những tác phẩm chung chung, thiếu những tiếng nói có thể tạo thành phong cách. “Những tác phẩm vượt qua biên giới Việt Nam rất ít, tranh biếm họa của ta mới chỉ đề cập đến những gì thuộc đất nước mình, con người mình thôi”, họa sĩ Lý Trực Dũng nói, đồng thời bày tỏ: Muốn ra thế giới phải có ngôn ngữ của thế giới. Tay nghề các họa sĩ vẽ biếm họa của Việt Nam không kém, kỹ thuật họ cũng ngang ngửa thế giới, nhưng biếm họa đặc trưng của nó là trí tuệ, trí tuệ và trí tuệ. Những bức tranh như thế chúng ta còn thiếu.

Báo chí đã bước vào thời 4.0 với nhiều thay đổi, rất mong chờ có thêm nhiều họa sĩ đồng hành với thể loại tranh biếm họa. Với sự sáng tạo riêng, các họa sĩ sẽ thông qua những bức tranh biếm sắc sảo, giàu trí tuệ để “giữ mắt độc giả” đồng thời làm tăng thêm sức hấp dẫn của báo chí trong thời đại số…

Theo họa sĩ Lý Trực Dũng, biếm họa là một loại hình sử dụng phương tiện tạo hình mỹ thuật một cách cường điệu, hài hước thậm chí đến mức phi lý nhằm phản biện về một vấn đề, một đối tượng cụ thể trong nghĩa rộng hoàn thiện xã hội. Trong quá trình phát triển biếm họa được sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau như đấu tranh tôn giáo, đấu tranh về ý thức hệ, chiến tranh… Cho nên biếm họa đã từng được coi là “vũ khí sắc bén” trong nhiều cuộc chiến. Nhưng khi nghiên cứu về biếm họa, người ta thấy nổi bật nhất là thiên chức góp phần hoàn thiện xã hội.