Tem thư Việt qua thời gian

Sưu tập tem là một trong những thú chơi phong nhã, phổ biến nhất trên thế giới, được xem là vua của các loại sưu tập. Bởi, mỗi con tem là một tác phẩm thu nhỏ, có tính chất đồ họa đặc biệt và không tái bản, vì vậy lâu dần nếu không sưu tập và cất giữ, con tem sẽ bị mất đi. Nhiều người sưu tập đơn thuần với mục đích giải trí và không quá quan tâm đến các chi tiết nhỏ về con tem, nhưng để có một bộ sưu tập tem lớn và toàn diện, việc có kiến thức về tem thư là rất cần thiết.

Tem tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng

Tại Việt Nam, có tài liệu cho rằng, tem thư theo chân người Pháp ngay sau cuộc đổ bộ vào cảng Đà Nẵng (1858), nhưng cũng có vài ý kiến cho rằng, nó đã được những nhà hàng hải và thương buôn Hà Lan, Bồ Đào Nha đem đến Hội An trước đó vài năm. Đến năm 1863, Sở Dây thép (Bưu điện) Sài Gòn khánh thành và phát hành “con cò” (thời ấy thường gọi tem là con cò) đầu tiên. Tem có hình con đại bàng, dùng chung cho các nước thuộc địa Pháp, phân biệt bằng dấu hủy riêng tại mỗi nước.

Dù vậy, đến nay, việc thống kê về số lượng bộ tem thư và tem thư phát hành vẫn chưa có con số nhất quán. Từ năm 1889 đến năm 1945, Pháp phát hành khoảng 75 bộ tem Đông Dương với 493 mẫu tem và 1 block. Từ năm 1951 đến năm 1954, Quốc gia Việt Nam phát hành 14 bộ tem với 26 mẫu. Từ năm 1946 đến năm 1976, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phát hành 312 bộ tem với 922 mẫu. Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam phát hành tem lần đầu tiên vào năm 1963, với cờ mặt trận và tiêu đề Độc lập – Dân chủ - Hòa bình.

Từ đó đến năm 1969, Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam phát hành 8 bộ tem với 22 mẫu. Từ năm 1970 đến năm 1976, Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam phát hành 14 bộ tem với 48 mẫu. Về tem của chế độ cũ, từ năm 1955 đến năm 1975, phát hành 195 bộ tem với 584 mẫu và 21 tem không phát hành.

Ngày 30/4/1975, quân giải phóng tiến vào Sài Gòn, thống nhất hoàn toàn đất nước. Nhưng, năm 1976, sự kiện này mới được in trên tem, với các chủ đề: “Giải phóng Buôn Ma Thuột”, “Giải phóng Đà Nẵng”, “Giải phóng Sài Gòn”. Tem “Giải phóng Sài Gòn” in hình chiếc xe tăng nằm gọn bên trong sân Dinh Độc lập.

Nhà sưu tập Gérard Chapuis (người Pháp gốc Việt), người đang lưu giữ khá đầy đủ tài liệu bưu hoa về Việt Nam qua các thời kỳ nêu rõ: Ngày 2/9/1945, Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, vì chưa kịp phát hành tem mới nên đã lấy một số tem Đông Dương cũ in đè lên mặt tem các dòng chữ: “Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”, “Độc lập - Tự do - Hạnh phúc”, “Bưu chính”, “Quốc phòng”, “Cứu đói”, “Dân sinh”… để tạm thời sử dụng trên mạng bưu chính. Vào thời điểm ấy, tổng cộng có 13 tiêu đề khác nhau được in đè lên 53 mẫu tem Đông Dương tạo thành 62 mẫu tem Việt Nam.

Đến ngày 2/9/1946, Bưu điện Việt Nam mới chính thức phát hành bộ tem đầu tiên mang chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bộ tem đầu tiên này do họa sĩ Nguyễn Sáng thiết kế, có một mẫu vẽ hình chân dung Bác Hồ in thành 5 tem với 5 màu sắc và giá khác nhau, trong đó 2 tem có phụ thu cứu quốc. Trên tem có in tiêu đề “Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”, việc phát hành bộ tem đầu tiên này đánh dấu một mốc quan trọng trên con đường phát triển của tem Bưu chính Việt Nam.

Cũng theo ông Gérard Chapuis: Từ đó đến nay, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa còn xuất hiện trong một số bộ tem, mẫu tem bưu chính ở các đề tài khác như: Kỷ niệm 80 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 1970); Kỷ niệm lần thứ 60 Cách mạng XHCN tháng Mười vĩ đại; Kỷ niệm 50 năm ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3/2/1930 - 1980); Việt Nam với thế kỷ XX…

Tuy nhiên, có thể nói bộ tem kỷ niệm lần thứ nhất Cách mạng Tháng Tám (19/8/1945) và Ngày thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (2/9/1945) do cố họa sĩ Nguyễn Sáng thiết kế, phát hành ngày 2/9/1946 là một bộ tem độc đáo nhất. Bởi lẽ, bộ tem này không những là bộ tem đầu tiên chính thức mang quốc hiệu “Việt Nam” mà còn là bộ tem bưu chính đầu tiên do trong nước tự thiết kế, in ấn và phát hành.

Ông Gérard tiết lộ, 2 bì thư có dán tem của họa sĩ Nguyễn Sáng trong bộ sưu tập của ông đã có người sẵn sàng mua với giá hơn 100 triệu đồng. Hình ảnh được chọn trong bộ tem đầu tiên là Hồ Chủ tịch.Về sau này, qua các thời kỳ, nhiều họa sĩ tài danh cũng đã khắc họa hình tượng Bác Hồ rất thành công trên những cánh tem.

 Chẳng hạn, các họa sĩ Bùi Trang Chước, Trịnh Quốc Thụ, Trần Huy Khánh, Nguyễn Thế Vinh… đều đem lại những mẫu tem đẹp, độc đáo, cũng như phong phú về số lượng sáng tác khi thể hiện chủ đề về Người. Song, theo ông Gérard Chapuis, trong bộ sưu tập Tranh tem Việt Nam, ông vẫn quý nhất những con tem đầu tiên do họa sĩ Nguyễn Sáng thể hiện.

Bài và ảnh Trần Trung Sáng