Thành cổ Diên Khánh
Thành cổ Diên Khánh cách trung tâm TP. Nha Trang khoảng 10km. Vượt qua cung đường 23/10, dẫn theo hướng Nam ra Quốc lộ 1, đến địa phận Khóm Đông Môn, du khách sẽ đến được cổng Đông của Thành cổ Diên Khánh.
Thành cổ Diên Khánh được xây dựng theo một kiến trúc rất độc đáo, kiểu Vauban, là một hình mẫu thành quân sự phổ biến vào thế kỷ thứ XVII, XVIII của Tây Âu. Thành cổ Diên Khánh nằm trên diện tích khoảng 36.000m2; gồm 6 đoạn tường thành chạy uốn khúc theo hình lục giác, dài khoảng 2.694m, xây cao khoảng 3,5m.
Cũng có tài liệu cho biết, thời ấy, Thành Diên Khánh được đắp đất có dạng hình vuông, cao 4,24m, chu vi 2.162,40m, trổ 6 cổng: một ở Đông, một ở Nam, hai ở Tây và hai ở Bắc. Mỗi cổng có vọng lâu để lính canh nhìn được ra xa. Nối liền với các cổng là hệ thống tường thành vững chãi và kiên cố.
Các góc Thành được đắp nhô ra ngoài để dễ dàng quan sát hai bên. Bên trong mỗi góc được đắp thành một khoảng đất rộng dùng làm chỗ trú quân. Mỗi góc thành đều đắp một ụ đất cao khoảng 2m đặt súng đại bác, gọi là “pháo đài góc”. Đây là đặc điểm nổi bật của kiến trúc quân sự theo kiểu Vauband.
Những bậc cao niên kể rằng, từ thời Tây Sơn, lãnh tụ áo vải Nguyễn Huệ đã chọn Diên Khánh đắp lũy xây thành để trấn thủ cả vùng Nam Trung bộ và chi viện cho Nam bộ. Thế nhưng, sau khi lập kỳ tích đánh Nam dẹp Bắc thống nhất giang sơn, chẳng bao lâu hoàng đế Quang Trung đột ngột băng hà, nhà Tây Sơn dần suy yếu, Nguyễn Ánh từ phía Nam cùng hai vị tướng Võ Tánh và Nguyễn Văn Trương đem quân đánh chiếm Diên Khánh.
Sau khi đẩy lùi quân Tây Sơn, thấy nơi đây trở thành căn cứ chiến lược quan trọng, Nguyễn Ánh quyết định xây dựng Thành Diên Khánh vững chắc và lâu dài.
Dù tên gọi cũ vẫn còn lưu giữ nhưng ngày nay, chức năng của Thành cổ Diên Khánh đã ít nhiều thay đổi. Thành cổ Diên Khánh nay đã trở thành một di tích lịch sử nổi tiếng của tỉnh Khánh Hòa. Đây là một điểm dừng chân thú vị dành cho các du khách muốn khám phá. Đến đây du khách không những tham quan ngắm cảnh mà còn được tìm hiểu thêm về những di tích lịch sử.
Hiện, Thành cổ Diên Khánh được Trung tâm Bảo tồn di tích Khánh Hòa quan tâm chăm sóc và quản lý. Trung tâm luôn chú trọng đến công tác tuyên truyền về chủ đề “Tìm hiểu di sản văn hóa” cho các em học sinh, đoàn viên, thanh niên tại địa phương, nhằm giới thiệu những giá trị lịch sử, các di sản văn hóa trên địa bàn.