Thị trường điện cạnh tranh: Cần một thể chế tốt

Ảnh minh họa

Dù lộ trình phát triển thị trường điện cạnh tranh đang ở trong giai đoạn cuối, nhưng theo ông Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương, thị trường điện trong nước vẫn chưa có sự cạnh tranh. Điều này vẫn được phản ánh qua các quyết định tăng giá điện đến từ phía Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) mà người tiêu dùng thường không có sự lựa chọn nào khác là phải chấp nhận.

Theo Luật Điện lực, Bộ Công thương có trách nhiệm quản lý nhà nước về hoạt động điện lực và sử dụng điện trên toàn quốc. Và Chính phủ cũng đã có lộ trình xây dựng thị trường điện cạnh tranh, theo đó thị trường phát điện cạnh tranh thực hiện năm 2005-2013, thị trường bán buôn điện thí điểm năm 2015-2016 và thị trường bán lẻ điện cạnh tranh thí điểm 2022-2023. Nhưng vấn đề mấu chốt ở đây mà ông Cung cùng nhiều chuyên gia khác cho rằng thể chế thị trường chưa hoàn thiện do không có sự tách bạch rõ ràng giữa Bộ Công thương và EVN.

Thị trường phát điện cạnh tranh hiện tại mới chỉ có số ít các nhà máy điện tham gia trên hệ thống đấu giá, còn lại vẫn bán trực tiếp cho EVN theo thỏa thuận.

“Theo nhận định của tôi thì Việt Nam chưa có thị trường điện cạnh tranh”, ông Cung nói.

Chính vì thách thức về mặt quản lý trong cải cách thị trường điện, chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh cho rằng, cần tạo ra các thể chế mới đủ mạnh và hiệu quả dưới hình thức các cơ quan quản lý ngành điện độc lập. Cơ quan độc lập này sẽ bảo vệ lợi ích công về chất lượng dịch vụ, thanh toán tiền điện và đảm bảo cho tất cả các doanh nghiệp sản xuất điện đều được tiếp cận bình đẳng với lưới điện và người tiêu dùng.

Thực tế ở nhiều quốc gia cho thấy cải cách thị trường điện lực xác lập tính ưu việt của cơ chế giá bằng cách thúc đẩy cạnh tranh, cải thiện hiệu quả và giảm giá điện. Lợi ích trước mắt là khuyến khích các đơn vị tham gia thị trường thông qua các chi phí vận hành trên thị trường thấp nhất. Về lợi ích lâu dài, một thể chế tốt sẽ khuyến khích các đơn vị mới tham gia thị trường điện lực thông qua các cơ chế khuyến khích hấp dẫn và áp dụng các công nghệ hiệu quả hơn, có thể tạo thêm áp lực làm giảm giá điện.

Ở Brazil, thị trường phân phối điện được tư nhân hóa trong giai đoạn 1995-2000 với tỷ lệ tư nhân hóa khoảng 60% diễn ra trong giai đoạn này đã tạo ra mức thu nhập tương đương 2,5% GDP cả nước.

Dù vậy, Ông Julian Scarff, chuyên gia nghiên cứu về thị trường điện cạnh tranh tại Úc, cho rằng đây không phải là việc dễ dàng. Ông lấy ví dụ một số quốc gia đã chuyển đổi tương đối mạnh sang cơ chế thị trường trong ngành điện, nhưng một số nước khác như Trung Quốc, Nga hay Nam Phi bị kẹt giữa vai trò của thị trường và nhà nước, nơi mà nhà nước vẫn đóng vai trò chủ đạo trong điều hành và quản lý ngành điện.

Nếu xét về mô hình hiện tại của Việt Nam, nhiều chuyên gia cho rằng đây là một mô hình không phù hợp để tạo ra một thị trường cạnh tranh. Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh lý giải vì EVN vẫn trực thuộc Bộ Công thương, nên có thể nói rằng Bộ Công thương đang vừa bán vừa tự đề ra giá điện. Hay nói một cách khác, là vừa đá bóng vừa thổi còi.

“Không ai muốn ngành điện sụp đổ, nhưng phải xem giá điện có phù hợp với thu nhập người dân. Nhất là mức độ lũy tiến của giá điện”, ông Doanh nhấn mạnh và cho rằng cách tính giá điện hiện tại vẫn chưa rõ ràng và khiến người dân phải chịu thiệt.

“Ngành điện đang đẩy khó khăn cho người dân và doanh nghiệp. Nhất là các doanh nghiệp trong ngành thép và xi măng phải cắn răng chịu giá điện cao, không cạnh tranh được với các nước khi Việt Nam hội nhập với các nước khác”, ông Doanh nói.