Trăm năm Bảo tàng Điêu khắc Chăm

Bảo tàng là một công trình có giá trị kiến trúc đặc sắc. Những tác phẩm điêu khắc trưng bày ở đây phản ánh rõ nét đời sống văn hóa, tâm linh, tín ngưỡng của người Chăm xưa cũng như phản ánh những quan niệm và tư duy tạo hình trong điêu khắc, kiến trúc. Phần lớn tác phẩm miêu tả những vị thần trong Ấn Độ giáo bên cạnh đó có những tác phẩm có nội dung gần gũi cuộc sống.

Những tác phẩm điêu khắc Chăm thể hiện đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc ở cả yếu tố tạo hình, nội dung, tư tưởng cũng như độc đáo về chất liệu. Các tác phẩm có thể tồn tại và có giá trị độc lập lại có mối quan hệ - kết nối để tạo nên một giá trị chung, tạo nên hồn Chămpa trong một không gian kiến trúc. Hơn thế, nơi đây còn chứa đựng cả nền văn hóa văn minh rực rỡ trong lịch sử một dân tộc.

Bảo tàng Điêu khắc Chăm tại Đà Nẵng

Theo các tài liệu còn để lại. Ý tưởng về xây dựng ở Đà Nẵng một nhà bảo tàng cho các tác phẩm điêu khắc Chăm đã manh nha từ năm 1902 với một đề án của Khoa Khảo cổ Trường Viễn Đông Bác Cổ và tòa nhà đầu tiên của bảo tàng được chính thức hoàn thành 17 năm sau đó theo thiết kế của hai kiến trúc sư người Pháp là Delaval và Auclair.

Quá trình xây dựng đề án và vận động để đề án được thực hiện có sự đóng góp lớn của Henri Parmentier, chuyên gia khảo cổ của Trường Viễn Đông Bác Cổ và là một trong những người đầu tiên có đóng góp quan trọng trong việc sưu tầm, nghiên cứu di sản văn hóa Chăm. Toàn bộ toà nhà và phong cách kiến trúc ban đầu của bảo tàng vẫn còn giữ lại cho đến ngày nay mặc dù đã trải qua hai lần mở rộng quan trọng.

Theo ý tưởng của Henri Parmentier, hiện vật được phân loại để trưng bày theo nguồn gốc địa điểm nơi chúng được phát hiện hoặc khai quật. Không gian của toà nhà bảo tàng gần 1.000 m2 đã được bố trí thành những khu vực trưng bày, tạm gọi tên như sau: Phòng Mỹ Sơn - Quảng Trị, phòng Trà Kiệu, phòng Đồng Dương, phòng Tháp Mẫm và các hành lang Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum.

Bảo tàng điêu khắc Chăm được xem là trung tâm lưu trữ và nghiên cứu nghệ thuật điêu khắc Chăm ở dải đất miền Trung. Đặc biệt trong lễ khánh thành việc mở rộng bảo tàng có sự hiện diện của Vua Bảo Đại và Toàn quyền Pháp ở Đông Dương...

Theo tài liệu của Sở Thông tin Hoa Kỳ phát hành tháng 9/1972, trước cảnh báo của học giả Philippe Stern về nguy cơ bom đạn đối với bảo tàng, Tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon đã gửi công lệnh đến chỉ huy quân sự Hoa Kỳ tại Nam Việt Nam, nêu rõ: "Nhà Trắng mong muốn rằng, bằng tất cả các giải pháp có thể, cần đảm bảo cho di tích không bị tàn phá bởi hoạt động quân sự...".

Khi chiến dịch giải phóng Đà Nẵng 1975 chuẩn bị diễn ra, ông Hồ Nghinh, Bí thư Đặc khu ủy Quảng Đà lúc bấy giờ đã nhắc nhở cán bộ, chiến sĩ: "Khi tiếp quản Đà Nẵng phải có kế hoạch bảo vệ Bảo tàng Điêu khắc Chăm...".

Sau ngày thống nhất đất nước, Bảo tàng Điêu khắc Chăm được ngành văn hóa-thông tin Quảng Nam-Đà Nẵng quản lý. Năm 2005, với sự ủng hộ của Chủ tịch nước Trần Đức Lương và Tổng thống Cộng hòa Pháp Jacques Chirac, 40 hiện vật của Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng đã được gửi đi tham gia cuộc trưng bày lớn tại Paris với chủ đề "Kho báu nghệ thuật Việt Nam: điêu khắc Chămpa thế kỷ V đến XV".

Tiếp đó các hiện vật này lại được gửi đi triển lãm tại các bảo tàng lớn ở Hoa Kỳ trong các năm 2009, 2010 và 2014. Năm 2011, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch quyết định xếp Bảo tàng Điêu khắc Chăm là bảo tàng hạng 1 trong số 11 bảo tàng trong cả nước được xếp hạng này.

Hiện Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng lưu giữ gần 2.000 hiện vật lớn nhỏ, hầu hết các tác phẩm điêu khắc là những tác phẩm nguyên bản trên 3 chất liệu chính là sa thạch, đất nung và đồng, phần lớn là sa thạch, có niên đại từ thế kỷ VII đến thế kỷ XV thuộc nhiều phong cách nghệ thuật khác nhau.

Phía ngoài khuôn viên của Bảo tàng, các mảng đài thờ, tượng đá được xếp đặt rải rác, hài hòa với không gian thoáng mát và trong lành, xen kẽ giữa những cây cổ thụ, làm tăng thêm vẻ cổ kính, bí ẩn của bảo tàng. Bảo tàng Điêu khắc Chăm còn là nơi lưu giữ 3 bảo vật quốc gia thuộc nền Văn hóa Chămpa, đó là Tượng Bồ tát Tara, Đài thờ Mỹ Sơn E1, Đài thờ Trà Kiệu.

Đối với những người quan tâm đến nghệ thuật văn hóa Chăm, Bảo tàng Điêu khắc Chăm luôn được yêu mến và đặt nhiều kỳ vọng. Bà Annethe Stiekele, một nhà báo Đức nhận xét: "Bảo tàng Điêu khắc Chăm là kỳ quan đặc biệt của nhân loại về mặt tinh thần".

Còn ông Nathan Lauer, một người Mỹ gắn bó với châu Á, đã phát biểu tại một hội thảo: "Bảo tàng Điêu khắc Chăm thực sự là một kho báu của Việt Nam nói riêng và của nhân loại nói chung. Bảo tàng là thành tựu to lớn của nhân dân Việt Nam, của người đi đầu, đã trực tiếp tham gia trong việc bảo tồn và giữ gìn các giá trị văn hóa qua nhiều thập kỷ... Là một bảo tàng độc đáo, nổi bật nhất trong số các bảo tàng tương tự ở khu vực Đông Nam Á, trở thành điểm du lịch văn hóa thu hút khách du lịch ngày càng tăng...".