Danh hiệu nghệ nhân còn lắm gian nan

Cuối tháng 6/2014, Thủ tướng Chính phủ đã ký ban hành Nghị định 62/2014/NĐ-CP (NĐ 62) quy định về xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Từ ngày 7/8/2014, Nghị định này chính thức có hiệu lực.

Nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu (phải) lúc sinh thời và tác giả

Ngay sau khi được ban hành, NĐ 62 nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, chuyên gia về văn hóa, cũng như giới truyền thông. Điều này cũng là dễ hiểu, vì thời gian trước đây việc xét và công nhận danh hiệu trong lĩnh vực văn hóa như Nghệ sĩ nhân dân, Nghệ sĩ ưu tú của cơ quan quản lý văn hóa còn cho thấy một số bất cập, chưa thỏa đáng với những đóng góp và cống hiến của người nghệ sĩ đã dành trọn cuộc đời cho hoạt động nghệ thuật.

Thực tế đã chứng minh, thời gian trước đây nhiều nghệ nhân dân gian, đặc biệt trong lĩnh vực âm nhạc dân tộc, chỉ được phong danh từ lòng mến mộ và yêu thích của nhân dân. Đó là trường hợp của nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu, nghệ nhân ca trù Nguyễn Thị Chúc.

Khi họ còn sống ít ai “ngó ngàng”, cả hai lão nghệ nhân đều có cuộc sống truân chuyên dù giàu tấm lòng với xẩm, ca trù và sống hết mình với các loại hình âm nhạc dân tộc này đến hơi thở cuối cùng. Họ đều là báu vật dân gian, khi họ “đổ bóng” thì âm nhạc dân tộc của nước nhà đã lộ rõ khoảng trống mênh mang khó bồi lấp.

Nhưng, sinh thời họ như hạt cát giữa sa mạc, cứ âm thầm cống hiến và dâng đời hương sắc mà chẳng than vãn bất cứ điều gì về danh hiệu, chế độ… Đó chỉ là những trường hợp điển hình, tiêu biểu cho thấy không ít nghệ nhân thật sự xứng đáng (và quá xứng đáng) để được trao danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú hoặc Nghệ sĩ nhân dân.

Theo tiêu chuẩn xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân lần này, người đó phải có thời gian hoạt động trong nghề từ 20 năm trở lên; Nghệ nhân ưu tú từ 15 năm trở lên. Cả hai danh hiệu chỉ được trao cho người tâm huyết, tận tụy với nghề, được đồng nghiệp và quần chúng mến mộ, kính trọng; đào tạo được cá nhân đang tham gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể;

Đồng thời có tài năng nghề nghiệp đặc biệt xuất sắc, có cống hiến to lớn, tiêu biểu cho sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên cả nước…; có thành tích, giải thưởng, sản phẩm tinh thần hoặc vật chất có giá trị cao về lịch sử, văn hóa, khoa học, nghệ thuật, thẩm mỹ, kỹ thuật…

Tuy nhiên, điểm khiến nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu văn hóa thấy chưa thỏa đáng ở khâu hồ sơ, thủ tục để được công nhận Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú còn rườm rà, gây khó khăn cho không ít người nằm trong diện được vinh danh.

Cụ thể, tại Chương 4, Điều 11, Khoản 1.b quy định về hồ sơ: “Các tài liệu chứng minh tri thức, kỹ năng và những đóng góp đối với sự nghiệp bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể gồm: Băng, đĩa hình, ảnh mô tả tri thức và kỹ năng đang nắm giữ; bản sao có công chứng hoặc chứng thực giấy chứng nhận hoặc quyết định tặng thưởng huân chương, huy chương, giải thưởng, bằng khen và các tài liệu khác liên quan”.

Nhà phê bình âm nhạc Nguyễn Quang Long chia sẻ, thủ tục rườm rà sẽ làm khó cho nhiều người, do các nghệ nhân chủ yếu đều đã lớn tuổi, ở khu vực nông thôn, ít cập nhật văn bản, chính sách... Nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian Đặng Hoành Loan cũng có ý kiến tương tự.

Ông cho biết, với các nghệ nhân, những người nghiên cứu như ông đã từng hy vọng vào việc giảm bớt hoặc bỏ qua những thứ rườm rà về hồ sơ bởi đa phần họ đều đang ở độ tuổi gần đất xa trời, hoặc sống ở vùng sâu, vùng xa…

Ông Loan thẳng thắn cho biết, những nghệ nhân ở núi rừng Tây Nguyên, vùng sâu vùng xa như Bát Xát (tỉnh Lào Cai), rồi ở Điện Biên sẽ gặp không ít khó khăn với những thủ tục rườm rà như quy định mới ban hành nêu trên. Câu hỏi được nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian này đặt ra: Ai sẽ giúp những người không biết chữ vốn là các nghệ nhân thực hiện đủ thủ tục giấy tờ hành chính, rồi chuyện quay các băng hình, kê khai thành tích để hợp thức hóa thủ tục?

Trong khi đó, theo ông Loan, thường thì ai đó có tham gia hội diễn mới có giấy khen, chứ còn nghệ nhân dân gian chẳng có giấy khen cũng như huy chương thì làm sao đáp ứng được nhu cầu cơ quan chức năng?

Vẫn biết, việc quy định xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân và Nghệ nhân ưu tú là cần thiết để vinh danh, ghi nhận những cá nhân đã dành cả cuộc đời và có đóng góp cho sự tồn tại và phát triển của nền văn hóa Việt Nam.

Nhưng, con đường để đến với vinh quang kia quá nhiều khúc cua, gian nan, thậm chí không bám sát thực tiễn khiến không ít người mỏi mệt. Dù sao, đối với các nghệ nhân, như lời nhà phê bình Nguyễn Quang Long: “Phong hay không họ vẫn là nghệ nhân”.

Bài và ảnh Quỳnh Phạm