Gương mặt của làng

Những bức họa đồng quê như thế này giờ quá khan hiếm

Giản dị cũng là hạnh phúc

Có lúc muốn trốn sự ồn ào của phố xá, tôi lại tìm về làng Nôm, thuộc huyện Văn Lâm (Hưng Yên). Một ngôi làng còn gìn giữ được những nét của dấu xưa, không chỉ là pho cổng cổ kính, chiếc cầu đá vững chắc uy nghi trước thời gian, hay ngôi chợ quê đậm đà, mà còn bởi nhiều di tích khác kết hợp với sự đậm đà trong cách giao thiệp giữa người dân với nhau, ứng xử với khách phương xa.

Dường như đô thị hóa chưa tràn đến ngôi làng, và hẳn nhiên cây gạo cổ thụ đầu làng vẫn hiện diện, là chứng nhân của thời đại, của bao kiếp người đã sinh ra, lớn lên, phương trưởng rồi đi khắp bốn phương trời. Nhưng cổ thụ cũng là chứng nhân cho những người cả đời không ra khỏi lũy tre làng. Những người đó được cho là cổ hủ. Nhưng cổ hủ thì có gì không hay? Các lão niên thốt lên như thế.

Họ cho rằng, nhu cầu chỉ cần có vậy. Họ vẫn tiếp nhận các luồng thông tin từ truyền hình, báo đài để khỏi lạc hậu, “giải ngố”. Vậy thì phải bon chen nơi phố xá làm chi! Họ vẫn giữ nề nếp sinh hoạt cũ. Có miếng ngon anh em chia năm chia bảy, có bát nước chè xanh cũng trân trọng mời nhau đến thưởng thức, tâm sự, nói chuyện đồng áng, mùa màng, thời tiết, hóng gió trời, thưởng thức hoa trái thơm trong vườn. Và họ gọi đó là hạnh phúc.

Những nề nếp đó, sự hạnh phúc và cảm nghiệm về hạnh phúc ở chừng mực giản dị như thế giờ còn ít quá. Xem ra chỉ còn thấy ở đâu đó nơi những ngôi làng cổ kính, một số bậc cao niên đang còn giữ được nếp sống Nho giáo.

Như ở làng Phượng Vũ huyện Phú Xuyên (Hà Nội), các cụ coi cây đa bến nước sân đình là gương mặt của làng. Lối ứng xử văn hóa, sinh hoạt tình nghĩa, những tục lệ ma chay cưới hỏi, giỗ chạp truyền thống… được các cụ coi là những tinh hoa cần phải gìn giữ và phát huy.

Thậm chí giờ đây, các lão niên trong làng còn giữ nếp sinh hoạt thơ, đọc truyện Kiều hàng tháng ở đình làng. Cụ Nghiêm Xuân Đạt cho hay: “Điều đó làm cho chúng ta biết trân trọng giá trị, trân trọng nhau. Các cụ dùng những bài học đó giáo dục con cháu. Để con cháu biết kính trên nhường dưới. Chúng tôi đi nhiều nơi, thì thấy điều đó giờ đã bị phai mờ mất rồi”.

Giữ gìn nét quê

Cách đây vài năm, khi tìm hiểu về quá trình xây dựng nông thôn mới, tôi đã chứng kiến quá nhiều ngôi làng vì mở đường to mà phải phá đi những hàng rào dâm bụt, ô-rô vô cùng đẹp mắt. Kể cả những ngôi cổng làng có tuổi đời hàng trăm năm cũng bị đốn ngã.

Làm việc với Văn phòng điều phối Trung ương xây dựng Nông thôn mới, thì được biết nhiều địa phương đã quá máy móc khi thực hiện. Chính điều đó đã làm mất đi hồn cốt làng quê. Không phải cứ tất cả đều đường bê tông to, nhà cao tầng mới là nông thôn mới, mới là văn minh. Nhiều kiến trúc sư cho rằng, nghĩ như vậy là sai hoàn toàn.

Qua nhiều địa phương như Thanh Hóa, Nghệ An, Hải Dương… thấy quá trình nhập cuộc, xây dựng nông thôn mới vô cùng sôi nổi, song cũng đã bộc lộ nhiều bất cập. Ngoài chạy theo thành tích, cố gắng để hoàn thành các tiêu chí, dẫn đến nợ đọng nghiêm trọng, thì sự “vung tay quá trán” còn làm mất đi những pho cổng cổ, những nhà sinh hoạt văn hóa lâu đời, thay vào đó là những bộ cổng tốn kém hàng tỷ đồng, những nhà văn hóa rộng hàng nghìn mét, nhưng không có người đến sinh hoạt.

Đồng thời, hệ thống cây xanh nông thôn đã bị tàn phá thậm tệ. Cán bộ tại một số huyện ở Thanh Hóa, đã phải thốt lên: “Người thành phố đang tích cực trồng cây xanh đô thị để điều hòa không khí. Trong khi nông thôn có sẵn thì không giữ, lại phá bỏ”.

Chợt nghĩ, hiện trong cả nước liệu còn bao nhiêu ngôi làng sau quá trình đô thị hóa, xây dựng nông thôn còn giữ được, dù chỉ hai phần ba giá trị xưa kia? Nhiều nhà văn hóa tâm sự rằng, chỉ sau hai chục năm, khuôn mặt làng quê bây giờ đã hoàn toàn đổi khác. Dấu ấn một ngôi làng Việt đơn sơ với lũy tre xanh, những con đê bao quanh làng, rồi cổng làng… hầu như không còn thấy nữa.

Thay vào đó là những ngôi nhà cao tầng. Ngay lúc này chính người nông thôn phải hối tiếc vì đã chặt bỏ nhiều cây xanh đến thế, vì đã xây những ngôi nhà cao lừng lững rồi không sử dụng hết. Đáng lo ngại hơn, như kiến trúc sư Trần Huy Ánh từng trăn trở, rằng không cẩn thận thì sau khi chúng ta đã “về đích”, thì đầu làng thấy nghĩa trang hoành tráng, cuối làng là bãi rác to đùng!

Chọn cách sống chậm

Xét cho cùng thì người nông dân sinh sống ở chính những làng quê là chủ thể của nông thôn mới. Họ phải là những người gìn giữ, gắn kết và thừa hưởng những giá trị mà cả cộng đồng xây dựng. Điều đó không thể bị phụ thuộc vào bệnh thành tích của một số cán bộ địa phương.

Bởi vậy, không nên quá chú tâm đến các tiêu chí giao thông, cơ sở vật chất, mà lơ là các hoạt động văn hóa, tinh thần - vốn dĩ quyết định tính bền vững của các giá trị truyền thống ở mỗi làng quê. Nhiều người đề xuất, đưa việc truyền dạy văn hóa, văn nghệ, tạo sân chơi bổ ích trong cộng đồng dân cư vào tiêu chí xây dựng nông thôn mới.

Chúng ta nên đặt câu hỏi, rồi đến lúc to đẹp để làm gì, khi thiếu đi hồn cốt, thiếu đi những nét căn bản để nuôi sống những cơ sở vật chất mà chúng ta bỏ nhiều tỷ đồng ra xây dựng.

“Chúng ta sẽ chẳng có gì cả, nếu chất quê không còn neo đậu lại trong lòng cư dân. Phải làm sao để gương mặt của làng đọng lại, mỗi người con trở về không thấy xa lạ…”, kiến trúc sư Ngô Doãn Đức thốt lên. Nhiều lão nông đã chọn cách sống “chậm lại”, cũng là cách để giữ được gương mặt của làng, với hệ thống thiết chế văn hóa, lề lối sinh hoạt gắn kết bền chặt... Âu đó cũng là những điều thật mừng nơi làng quê!