Cần góc nhìn đa chiều khi xem xét áp thuế nước giải khát có đường

Không phải là tác nhân duy nhất và cao nhất

Theo thống kê của Bộ Y tế, riêng năm 2020, tỷ lệ thừa cân béo phì khu vực thành thị là 26,8%, nông thôn là 18,3% và miền núi là 6,9%. Tổng điều tra Dinh dưỡng toàn quốc 2019 - 2020 của Viện dinh dưỡng quốc gia cho thấy tỷ lệ trẻ em thừa cân, béo phì tăng gấp 2,2 lần, từ 8,5% năm 2010 lên thành 19,0% năm 2020. Các tài liệu của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Bộ Y tế tại Quyết định số 2892/QĐ-BYT ngày 22/10/2022 đã chỉ ra rằng thừa cân béo phì (TCBP) do nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm: Chế độ dinh dưỡng không hợp lý; Thiếu hoạt động thể chất, lười vận động; Các nguyên nhân di truyền, nội tiết...

Một số kinh nghiệm quốc tế cho thấy việc áp thuế TTĐB đối với mặt hàng nước giải khát có đường không hiệu quả đối với mục tiêu ngăn ngừa và giảm thừa cân béo phì.

Các khảo sát thực tiễn đối với lứa tuổi học đường tại Việt Nam cho thấy không có mối tương quan giữa việc tăng tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt với tăng tỷ lệ TCBP. Cụ thể, Báo cáo của Viện Dinh dưỡng Quốc gia về tình trạng dinh dưỡng, khẩu phần ăn, tần suất và thói quen sử dụng thực phẩm của học sinh tiến hành năm 2018 cho thấy tỷ lệ TCBP ở học sinh khu vực thành thị cao hơn nhiều so với học sinh ở khu vực nông thôn (lần lượt là 41,9% và 17,8%) nhưng tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt ở mức độ thường xuyên của trẻ em khu vực thành thị lại thấp hơn của trẻ em ở khu vực nông thôn (lần lượt là 16,1% và 21,6%). Trong khi đó, ít vận động thể lực và thời gian tĩnh tại nhiều lại có đóng góp đáng kể vào tình trạng gia tăng TCBP ở lứa tuổi học đường.

Nước giải khát có đường không phải là nguồn cung cấp đường và calorie duy nhất và cao nhất trong chế độ ăn uống của người Việt. Theo kết quả khảo sát từ Viện Dinh dưỡng Quốc gia, tỷ lệ học sinh tiêu thụ các sản phẩm có đường khác như bánh kẹo, kem, chè chiếm 51,1% ở khu vực thành thị và 56,4% ở khu vực nông thôn, cao hơn rất nhiều so với nước ngọt (21,6% ở khu vực nông thôn và 16,1% ở khu vực thành thị) nhưng tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt ở mức độ thường xuyên của trẻ em khu vực thành thị lại thấp hơn của trẻ em ở khu vực nông thôn (lần lượt là 16,1% và 21,6%).

Một số kinh nghiệm quốc tế cho thấy việc áp thuế TTĐB đối với mặt hàng nước giải khát có đường không hiệu quả đối với mục tiêu ngăn ngừa và giảm thừa cân béo phì. Như Chile có thời điểm áp dụng vào năm 2014, giai đoạn 2009 - 2010, tỷ lệ béo phì ở nam và nữ giới lần lượt là 19,2% và 30,7%. Sau khi áp dụng thuế TTĐB đối với nước ngọt, đến giai đoạn 2016 - 2017, tỷ lệ béo phì ở cả nam và nữ giới Chile đều tăng, lần lượt là 30,3% và 38,4%. Theo báo cáo của WHO, cho đến nay, Đan Mạch và Nauy đã bãi bỏ sắc thuế TTĐB áp dụng với nước giải khát có đường. Chính phủ tuyên bố bãi bỏ thuế này nhằm tạo việc làm và giúp đỡ nền kinh tế địa phương. Còn ở Nhật Bản dù không áp dụng thuế TTĐB đối với nước giải khát, nhưng lại là quốc gia có tỷ lệ thừa cân, béo phì thấp nhất trong khu vực và trên thế giới với tỉ lệ béo phì ở người lớn là 4,5%; tỉ lệ thừa cân và béo phì ở trẻ em lần lượt là 3,8 % và 4,1% do nước này tập trung vào chính sách giáo dục dinh dưỡng và tăng cường vận động thông qua hai bộ luật có tên gọi là Shuku Iku và Metabo.

Chính sách cần đảm bảo tiêu chí khoa học và công bằng

Hiệp hội Rượu bia và nước giải khát Việt Nam chỉ ra việc áp thuế TTĐB đối với nước giải khát có đường không đảm bảo tính công bằng với các doanh nghiệp sản xuất các sản phẩm có chứa đường khác. Như các sản phẩm bánh kẹo phổ thông, khảo sát thực tế trên thị trường cho thấy lượng đường trung bình là khoảng 29g/100g, trong đó một số loại vượt ngưỡng 40g/100g như kẹo dẻo ở mức 46,6g. Hay như áp dụng thuế với NGK đóng chai/lon, mà không áp với NGK đóng ly/cốc (của các chuỗi cửa hàng lớn), đồ uống đường phố, đồ uống pha chế thủ công chứa hàm lượng đường cao và khó kiểm soát về chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm.

Hơn thế, bà Nguyễn Minh Tâm, Giám đốc đối ngoại - Quan hệ Chính phủ, Suntory PepsiCo Việt Nam cho rằng, việc áp thuế tiêu thụ đặc biệt sẽ không chỉ tác động tới ngành đồ uống mà còn ảnh hưởng tới những ngành liên quan, như bán lẻ, bao bì, mía đường, vận chuyển, du lịch, …

"Việc tăng thuế đột ngột sẽ làm giảm sức mua của người tiêu dùng, gián đoạn hoạt động kinh doanh và ảnh hưởng hoạt động đầu tư của doanh nghiệp trong nhiều ngành. Điều này làm trầm trọng hơn những bất lợi và thách thức đối với cộng đồng doanh nghiệp, nhất việc áp thuế của Hoa Kỳ".

Ông Bùi Khánh Nguyên, Phó Tổng giám đốc Đối ngoại truyền thông & Phát triển bền vững, Công ty TNHH Nước giải khát Coca-Cola Việt Nam phân tích chính sách thuế cần dựa trên sự công bằng theo 2 tiêu chí: Một là cơ sở khoa học với việc nghiên cứu về mối quan hệ nhân quả -nhóm sử dụng và nhóm đối chứng, cần có thêm nghiên cứu quy mô lớn hơn, độ tin cậy cao hơn. Hai là nếu đánh thuế thì cần áp dụng toàn diện, không nên chỉ nhắm vào một sản phẩm mà bỏ qua các sản phẩm có đường khác.

Ông Nguyễn Duy Hưng, Chủ tịch Ủy ban Quan hệ Doanh nghiệp và Pháp chế thuộc Tập đoàn Tân Hiệp Phát đồng ý với chủ trương bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng, hạn chế các bệnh không lây nhiễm, giảm TCBP. Tuy nhiên, các chính sách thuế cần lưu ý các hiệu quả tổng thể và có căn cứ rõ ràng. “Nếu chưa có có căn cứ, chưa rõ thì chưa thông qua. Việc chọn giải pháp lộ trình hai năm hay thuế suất là 5% hay 10% thì chỉ là giải pháp chọn sai ít hơn” - ông khuyến nghị.