Nhật Bản - Việt Nam: 50 năm quan hệ kinh tế

Mối quan hệ vững như bàn thạch

Chỉ mới tuần trước, hai nước đã nhất trí nâng cấp quan hệ lên "Đối tác Chiến lược Toàn diện", mức độ quan hệ cao nhất mà Việt Nam mới chỉ thiết lập với Trung Quốc, Nga, Hàn Quốc, Ấn Độ và gần đây nhất là Mỹ trong chuyến viếng thăm của Tổng thống Biden hồi tháng 9.

Tổng thương mại giữa Việt Nam và Nhật Bản đã nở rộ trong vòng 30 năm qua

Lĩnh vực đáng chú ý đầu tiên chính là quan hệ thương mại. Mặc dù thị phần xuất khẩu của Việt Nam sang Nhật Bản giảm dần do tỷ trọng của Mỹ và Trung Quốc tăng lên, tổng thương mại giữa Nhật Bản và Việt Nam đã gia tăng với tỷ lệ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) đạt mức 15,2% kể từ năm 1990; thương mại song phương đã tăng trưởng hơn 90 lần trong vòng ba thập kỷ qua.

Rõ ràng, kết quả ấn tượng này có được là nhờ Việt Nam gia nhập WTO từ năm 2007, sau đó là Hiệp định Đối tác Kinh tế toàn diện giữa Nhật Bản với ASEAN (AJCEP) có hiệu lực từ năm 2008 và Hiệp định Đối tác Kinh tế Việt Nam – Nhật Bản có hiệu lực từ năm 2009. Tổng thương mại vượt ngưỡng 47 tỷ USD trong năm 2022 khiến Nhật Bản trở thành đối tác thương mại lớn thứ tư của Việt Nam, phản ánh mối quan hệ kinh tế năng động giữa hai nước.

Thị phần của Việt Nam trong xuất, nhập khẩu của Nhật Bản sang ASEAN-6 đã gia tăng

Ngay cả trong nội khối ASEAN, Việt Nam cũng thâm nhập sâu vào các hoạt động thương mại của Nhật Bản. Mặc dù thị phần của ASEAN trong thương mại của Nhật Bản duy trì ổn định ở mức dưới 15%, Việt Nam đã không ngừng gia tăng tầm quan trọng bên trong khối ASEAN.

Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam sang Nhật Bản trong năm 2022

Nhìn kỹ vào cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam sang Nhật Bản, một số nhóm mặt hàng chiếm tỷ trọng lớn hẳn bao gồm điện tử tiêu dùng/máy móc/vận tải (35%), dệt may/giày dép (26%) và nguyên liệu thô (18%) như gỗ và nhựa.

Trên thực tế, Việt Nam nổi lên như một quốc gia có kim ngạch xuất khẩu điện thoại thông minh lớn sang Nhật Bản bắt đầu vào năm 2016 và 2017, phản ánh sự chuyển dịch hoạt động sản xuất điện thoại thông minh ra nước ngoài của các tập đoàn công nghệ lớn của Hàn Quốc. Xuất khẩu điện thoại của Việt Nam sang Nhật đã tăng đáng kể trong giai đoạn này, vượt lên cả tỷ trọng của Hàn Quốc.

Điều quan trọng không kém là cần nhìn vào giá trị xuất khẩu qua các con số tuyệt đối. Rõ ràng, một số lĩnh vực xuất khẩu phụ thuộc nhiều vào nhu cầu của Nhật Bản hơn so với các lĩnh vực khác. Chẳng hạn, Nhật Bản từng là điểm đến chính của phụ tùng ô tô và hóa chất xuất khẩu từ Việt Nam. Mặc dù giảm dần qua thời gian, đây vẫn là nhóm mặt hàng có thị phần lớn vào khoảng 20%. Tương tự đối với dây điện và cáp điện, Nhật Bản là điểm đến xuất khẩu lớn thứ ba của Việt Nam đối với nhóm hàng này.

Cơ hội cũng không chỉ nảy nở trong việc gia tăng xuất khẩu các sản phẩm chủ lực hiện đang luân chuyển thương mại. Chẳng hạn, nhu cầu đối với một số loại trái cây như các loại hạt cũng đã gia tăng. Điều quan trọng là Việt Nam cần đảm bảo các sản phẩm xuất khẩu nông sản đạt tiêu chuẩn quốc tế và mở rộng mặt hàng xuất khẩu để từ đó tăng cường các quan hệ kinh tế.

Sự gia nhập của bán lẻ và tài chính

Bên cạnh thương mại, Nhật Bản được biết tới là nhà đầu tư trực tiếp chính ở ASEAN. Riêng đối với Việt Nam, Nhật Bản là nguồn FDI lớn thứ ba, đạt gần 70 tỷ USD trong năm 2022, chỉ sau Hàn Quốc và Singapore. Để bổ sung cho chuỗi cung ứng hiện tại, Nhật Bản đã dầu tư chủ yếu vào lĩnh vực sản xuất với các công ty đa quốc gia như Panasonic và Canon thành lập cơ sở sản xuất từ rất sớm.

Nhật Bản trở thành nhà đầu tư lớn thứ ba tại Việt Nam vào năm 2022

Xu hướng này vẫn tiếp diễn với nhiều cơ hội mới xuất hiện đặc biệt trong các mảng giá trị công thêm cao hơn như bán dẫn. FDI sản xuất giá trị cộng thêm cao hơn đến từ các công ty bán dẫn nước ngoài lớn sẽ tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực để tạo cơ hội cho các công ty Nhật Bản xử lý các quy trình sản xuất phức tạp hơn ở nước ngoài.

FDI của Nhật Bản vào Việt Nam đã chuyển hướng từ sản xuất sang bán lẻ/tài chính

Thu nhập tăng lên và sự nở rộ của chi tiêu đã tạo ra nhiều cơ hội trong bán lẻ cũng như dịch vụ tài chính tại Việt Nam, từ đó thu hút đầu tư từ các doanh nghiệp Nhật Bản. Tập đoàn bán lẻ Nhật Bản Aeon nổi lên như một ví dụ tiêu biểu, tập đoàn này đã công bố ý định nâng số lượng trung tâm thương mại từ mức sáu trung tâm trong hiện tại lên 30 vào năm 2030.

Mizuho, một trong những ngân hàng lớn của Nhật Bản, đã từng bước mua cổ phần của các doanh nghiệp Việt Nam như công ty dịch vụ thanh toán số hàng đầu M-Service cũng như ngân hàng thương mại cổ phần Vietcombank. Mặc dù sự cạnh tranh trong lĩnh vực này ngày càng khốc liệt, rõ ràng tiềm năng tiêu dùng ngày càng gia tăng ở Việt Nam là một cơ hội để một nhóm doanh nghiệp Nhật Bản mới tìm kiếm đầu tư.

Tạo điều kiện cho phát triển

Ngoài ra, điều quan trọng cần nhớ là hạ tầng và phát triển hạ tầng tạo nền tảng cho những cơ hội như vậy nở rộ. Trong trường hợp này, Nhật Bản là quốc gia cung cấp vốn hỗ trợ phát triển nước ngoài (vốn ODA) lớn nhất của Việt Nam. Tựu chung lại, Nhật Bản đã cung cấp hơn 3 ngàn tỷ yên vốn ODA cho Việt Nam, đưa Việt Nam trở thành một trong năm quốc gia nhận nhiều vốn ODA nhất từ Nhật Bản.

Tuy giảm sút trong những năm gần đây, ODA từ Nhật Bản đã đóng vai trò quan trọng

Thực tế, hầu hết các khoản vay này đều được dùng vào mục đích phát triển hạ tầng thiết yếu như sân bay quốc tế Nội Bài và cầu Nhật Tân. Với thời hạn ưu đãi, thời điểm đáo hạn dài (thường rơi vào khoảng 30-40 năm) và lãi suất thấp (thường là 0,5-1,0%), những khoản vay phát triển này đóng vai trò lớn trong tạo điều kiện cho tăng trưởng gần đây của Việt Nam.

Một lĩnh vực quan trọng khác là dòng kiều hối. Nhật Bản, Đài Loan và Hàn Quốc là ba điểm đến cho xuất khẩu lao động của Việt Nam (theo ILO, 2023). Một yếu tố thúc đẩy dòng kiều hối là chương trình đào tạo thực tập sinh ngành công nghệ của Nhật Bản cho phép lao động nước ngoài ở lại tối đa 5 năm để phát triển kỹ năng cần thiết làm hành trang về nước. Nguồn thực tập sinh lớn nhất cho chương trình này đến từ Việt Nam, chiếm hơn nửa tổng thực tập sinh công nghệ.

Hiện tại, đồng yên Nhật bị giảm giá mạnh có thể khiến lao động Việt Nam ở Nhật Bản gặp khó khăn khi tiền gửi về nhà bị giảm đi so với lúc trước. Thêm nữa, những bất cập về cách các doanh nghiệp thực sự tận dụng chương trình thực tập sinh này và sự đối đãi thực tập sinh nhận được đã dấy lên tranh luận giữa các cơ quan chức năng của Nhật Bản về việc đánh giá lại và cải thiện chương trình, chẳng hạn như có thể gia tăng mức độ linh hoạt về nơi làm việc cũng như tạo điều kiện thuận lợi hơn cho định cư dài hạn. Bên cạnh việc tăng phụ cấp cho phát triển thêm kỹ năng đối với lao động nước ngoài, những cải cách này có tiềm năng phát triển nâng tầm cho các quan hệ đan xen giữa hai quốc gia.