Những người thắp lửa Then

Vừa làm ruộng, vừa hát Then

Nhiều bậc cao niên cho biết, mùa xuân, khách đến thăm gia đình người Tày, Nùng ở huyện Định Hóa không chỉ được thết đãi rượu, mà cả lời ca tiếng hát. Câu Then hòa với đàn tính trầm trầm, đôi lúc trong trẻo như tiếng suối reo, cất lên từ những nếp nhà sàn ẩn dưới màu xanh tán cọ. Người nông dân ân nghĩa và yêu Then, yêu tiếng hát và tự hào chung tay bảo lưu nếp sinh hoạt văn hóa của dân tộc mình.

Nỗ lực truyền dạy hát Then

Họ, cùng với các nghệ nhân, đã hình thành các câu lạc bộ (CLB) ở hầu hết các xã, để tranh thủ truyền dạy, tập luyện, biểu diễn và bảo lưu. Ngoài lớp thanh niên, thì thành viên đa số là giáo viên, nông dân địa phương, vốn đã quen thuộc từ khi còn trong bụng mẹ. Nhiều người vừa làm ruộng, vừa hát Then. Nhiều CLB giỏi ca hát, diễn và làm đàn tính, đó là các CLB thuộc các xã Phúc Chu, Trung Hội, Yên Trạch và Phượng Tiến…

Nghệ nhân Lưu Xuân Lai, Chủ nhiệm CLB hát Then xã Phúc Chu, hiện đang sống ở thôn Đồng Uẩn (xã Phúc Chu) một người nổi tiếng cả tỉnh về giọng hát và biểu diễn, cho hay: “Quê hương tôi là vùng quê cách mạng. Chúng tôi yêu văn hóa tinh thần, nhưng cùng với đó là biết tiếp lửa, truyền dạy để lớp sau cũng biết, hiểu và biểu diễn được. Tôi cũng phải truyền dạy cho các cháu trong nhà, rồi các cháu họ và tiếp đến là các cháu có niềm đam mê. Nhà nông thì ai cũng bận, nên vì yêu mà khéo sắp xếp thời gian tham gia CLB”.

Vâng, phải yêu lắm, tự hào và nhiệt huyết lắm, ông Lai mới khéo thu vén công việc gia đình, để làm tốt công tác văn hóa nghệ thuật tại địa phương. Từ năm 2006, được sự giới thiệu của UBND xã, ông đã đi biểu diễn, giao lưu hát Then ở nhiều tỉnh. Trong những chuyến đi đó, ông tranh thủ gặp các nghệ nhân nổi tiếng, giỏi nghề để học tập, nghiên cứu và sưu tầm thêm những làn điệu cổ. Từ đó, ông đã thành lập CLB hát Then Phúc Chu để việc hoạt động, giao lưu thuận lợi hơn.

Là người nông dân chính gốc, thừa hưởng nhiệt huyết văn hóa văn nghệ từ cha mình, anh Nguyễn Minh Sơn, Chủ nhiệm CLB hát Then xã Trung Hội đã vinh dự được người dân phong là “thày Then”. Không chỉ bởi anh là thầy giáo dạy văn hóa, mà còn là người có hơn 20 năm nghiên cứu Then để đến nay có một kho tư liệu, góp phần vào kho tàng văn hóa dân tộc Tày, Nùng của Thái Nguyên.

Truyền lửa

Là giáo viên, nên anh Nguyễn Minh Sơn có nhiều điều kiện để truyền dạy cho các học trò về tình yêu Then và khả năng đàn hát. Anh Sơn cũng rất mừng, vì ở một số trường phổ thông trong huyện, Then đã được đưa vào giới thiệu và dạy cho các học sinh. Nhờ thế, ngày càng nhiều học sinh, bạn trẻ thuộc và biết đến vốn quý báu của dân tộc mình hơn.

“Rất may cho thế hệ sau này, là vẫn còn nhiều nghệ nhân đang tích cực truyền dạy. Đó là những người yêu nghệ thuật, yêu quê hương và có trách nhiệm với mai sau. Thanh niên phải biết Then, bởi nếu cuộc sống người Tày không có Then, như cây không lá, như mùa xuân thiếu tiếng chim hót và hương hoa. Tiếng Then vừa thể hiện niềm vui, sự cầu khấn cho người dân khỏe mạnh, gia đình hạnh phúc, bình an, con cái ngoan ngoãn, mùa màng tốt tươi…”, anh Sơn tâm sự.

Trong mấy năm gần đây, nghệ nhân Nguyễn Thị Bích Hồng, Chủ nhiệm CLB hát Then tỉnh Thái Nguyên cũng thường về Định Hóa để cùng các nghệ nhân địa phương truyền dạy cho các lớp học. Người Định Hóa biết ơn bà lắm. Bởi dù đường xa, mưa rét hay nắng nôi, bà vẫn đến nhiệt tình giảng dạy. Dù có thời gian, bà mệt, khản giọng. Dù vậy, bà vẫn cố gắng hướng dẫn các học viên, không để lớp nào phải nghỉ.

Chuyện hát Then, đàn tính, ông Ma Đình Ngọc, ở xã Tân Dương đã say sưa kể cho chúng tôi nghe về Mường trời, Mường pụt, về nghi lễ Then và các điệu Then của vùng Việt Bắc, trong đó có “Khửn tàng pây cầu an”, gồm 10 chương trích đoạn trong Then cổ của các dân tộc Tày: Páo pháp páo slay (trình tấu đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); Thái vế (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); Khảm lệ (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); Pây tàng (Đoàn quân Then lên đường); Khảm hải (Vượt sông Ngân Hà); Khẩu tu va (Vào cửa đức vua); Nộp lệ (Nộp lễ vật); Ký slư lồng đang (Phán truyền cầu phúc); Tán đàn, tán lệ (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và Hồi binh, khao mạ (Khao quân binh)…

Còn ông Nguyễn Văn Vũ, ở xã Phượng Tiến cho biết: Những nghệ nhân thuộc nằm lòng các giai điệu Then cổ không nhiều, song chúng tôi, những công dân mới của làng Then luôn tâm huyết, không quản thời gian, bận rộn, luôn sẵn sàng dạy các bạn trẻ hát Then, chơi đàn tính.

Phải khẳng định, Then và đàn tính đang được phổ biến rộng rãi, với nhiều “kênh” khác nhau trên đất ATK Định Hóa. Điều đó thể hiện nỗ lực của những người con yêu quê, có tâm, mong muốn những giá trị quý báu được giữ lại. Và để mỗi mùa xuân, câu Then lại vang lên, như hồn người Tày, Nùng giao lưu cùng trời đất. Dẫu thế, nhiều nghệ nhân chung tâm sự rằng, việc gìn giữ cũng nhiều nỗi khó khăn. Bởi, để Then “ngấm” vào thế hệ thanh niên ngày nay, thật chẳng dễ dàng gì.

“Bởi tuổi trẻ cũng bận học hành, bận làm việc. Đâu có thể dành nhiều thời gian, tâm huyết. Cũng may, trong gia đình tôi, vợ và các con tôi đều biết hát Then. Tôi nghĩ, như thế là đã làm lan tỏa được giá trị rồi. Qua nhiều biện pháp truyền lửa, chúng tôi tin Then sẽ sống mãi”, nghệ nhân Lưu Xuân Lai khẳng định.