Tăng tốc ứng dụng công nghệ cho cảnh báo sớm thiên tai

Quang cảnh diễn đàn

Yêu cầu cấp bách cảnh báo sớm

Chiều ngày 25/11, Báo Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Quỹ Cộng đồng Phòng, tránh thiên tai (QPT) và Sở Nông nghiệp và Môi trường Bắc Ninh tổ chức Diễn đàn “Ứng dụng khoa học, công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm thiên tai”.

Phát biểu tại diễn đàn, ông Nguyễn Tôn Quân, Phó Trưởng phòng Quản lý thiên tai cộng đồng và Truyền thông (Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai) cho biết, trung bình giai đoạn 2006–2025, thiên tai cướp đi 314 sinh mạng mỗi năm và gây thiệt hại tương đương 1–1,5% GDP. Riêng năm 2025, Biển Đông ghi nhận 19 cơn bão và áp thấp nhiệt đới – con số chỉ kém năm kỷ lục 2017. Nhiều cơn bão di chuyển nhanh, đổi hướng đột ngột và ba cơn rất mạnh đổ bộ vào miền Trung đã buộc Thủ tướng phải lập Ban Chỉ đạo tiền phương.

Tính chất cực đoan của thiên tai thể hiện rõ qua những đợt mưa lớn gần đây. Ông Đặng Công Hưởng, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Bắc Ninh cho biết, hệ thống đê điều – thủy lợi của tỉnh thường xuyên vận hành trong tình trạng căng thẳng. Một số đoạn đê kè xuất hiện thẩm lậu, sạt lở; đê bối bị tràn, thậm chí vỡ cục bộ; hàng trăm trạm bơm phải chạy 24/24 giờ để bảo vệ khu dân cư, khu công nghiệp và sản xuất nông nghiệp.

Theo ông Hưởng, các hình thái mưa lũ “năm sau cao hơn năm trước”, vượt xa quy luật lịch sử, cho thấy phương thức ứng phó truyền thống “trông trời, trông nước” không còn phù hợp.

“Chúng ta buộc phải chuyển sang tư duy chủ động, dựa trên dữ liệu và công nghệ”, ông Hưởng nhấn mạnh.

Ông Hưởng cho rằng khoa học – công nghệ đang trở thành “lực lượng tuyến đầu mới” trong phòng chống thiên tai. Hệ thống quan trắc, mô phỏng mưa lũ, cảnh báo sạt lở, úng ngập… cho phép chính quyền đưa ra quyết định chính xác và kịp thời hơn. Bắc Ninh đặt mục tiêu tiếp tục rà soát toàn diện hệ thống đê điều, hồ đập, trạm bơm, xác định điểm xung yếu để ưu tiên đầu tư; đồng thời tăng cường kết nối giữa nhà quản lý – nhà khoa học – doanh nghiệp công nghệ và cộng đồng.

Từ góc nhìn rộng hơn, ông Cao Đức Phát – nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Cộng đồng Phòng, tránh thiên tai cho rằng, năng lực giám sát, dự báo và cảnh báo sớm luôn đóng vai trò quyết định trong ứng phó thiên tai. Tuy nhiên, khi thiên tai trở nên khó lường hơn, công tác cảnh báo vẫn bộc lộ nhiều hạn chế.

“Ở chiều ngược lại, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, nhất là công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, đang mở ra cơ hội nâng cao độ chính xác của dự báo”, ông Phát nói.

Hiện nhiều thiết bị tự động như radar, trạm đo mưa, cảm biến nhiệt độ, gió, mực nước, lưu tốc, chuyển vị đất đá và dữ liệu vệ tinh đang được triển khai rộng rãi. Những công nghệ này giúp mô phỏng diễn biến theo từng địa bàn và truyền tải thông tin kịp thời đến người dân – yếu tố quan trọng nhất trong cảnh báo sớm.

Ông Phát kiến nghị các địa phương nghiên cứu xây dựng mô hình rủi ro ngập lụt, sạt lở theo từng vùng, từng cấp độ, đồng thời đầu tư thiết bị quan trắc, hệ thống cảnh báo và nguồn nhân lực để vận hành ổn định, lâu dài.

Công nghệ số – động lực mới của cảnh báo sớm và quản lý rủi ro thiên tai

Nhìn từ thực tiễn ứng phó, ông Bùi Quang Huy - Phó Giám đốc Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng, chống thiên tai (Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai) cho rằng, thiên tai phức tạp hơn đang đòi hỏi cách tiếp cận mới – chủ động, dựa vào dữ liệu và phối hợp đa ngành.

Ông Bùi Quang Huy - Phó Giám đốc Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng, chống thiên tai phát biểu tại diễn đàn

Theo ông Huy, vai trò của cấp xã ngày càng quan trọng. Nếu trước đây chủ yếu thực hiện chỉ đạo từ huyện, thì nay cấp xã vừa phải chỉ đạo, vừa vận hành ứng phó trực tiếp. Việc liên kết giữa các xã và giữa xã với tỉnh gặp nhiều thách thức vì địa bàn rộng, năng lực và nguồn lực không đồng đều. Chính vì vậy, chuyển đổi số là yêu cầu cấp thiết, nhưng nhiều địa phương vẫn “nhầm lẫn giữa ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số”.

“Mục tiêu quan trọng nhất của cảnh báo sớm không chỉ là gửi thông tin. Điều cốt lõi là người dân phải nhận được, hiểu được, biết cách làm và thực hiện được”, ông Huy nhấn mạnh.

Trung tâm đang phát triển hệ thống giám sát thiên tai cấp tỉnh, thí điểm tại Hà Tĩnh, kết nối dữ liệu giữa trung ương – tỉnh – xã và cộng đồng. Hệ thống gồm hai giao diện: một dành cho người dân theo dõi tình hình và nhận hướng dẫn ứng phó; một dành cho cơ quan chỉ đạo điều hành, tích hợp dữ liệu thời gian thực, theo dõi tiến độ sơ tán và quản lý điểm an toàn trên bản đồ số.

Bên cạnh đó, phần mềm xây dựng và điều chỉnh phương án sơ tán dân theo thời gian thực giúp địa phương cập nhật điểm nguy hiểm, tuyến di chuyển và khu an toàn. Kết quả thử nghiệm cho thấy lực lượng cấp cơ sở có thể chủ động và linh hoạt hơn nhiều so với mô hình truyền thống.

Tại diễn đàn, Hệ thống hỗ trợ vận hành hồ chứa HNT – do WeatherPlus và Kyushu Electric Power phát triển được giới thiệu như nền tảng công nghệ mới hỗ trợ quản lý hồ chứa, mô phỏng thủy văn – thủy lực và dự báo vận hành liên hồ. Hệ thống sử dụng dữ liệu của hơn 700 trạm quan trắc và cung cấp thông tin thời gian thực cho hơn 50 nhà máy thủy điện. Trong bão Kajiki, mô phỏng HNT cho thấy mực nước không vượt ngưỡng nguy hiểm, giúp thuỷ điện Bái Thượng vận hành an toàn và tránh thiệt hại.

Theo TS Hà Ngọc Tuấn (Liên danh Kyushu – WeatherPlus), ba năm thử nghiệm tại Việt Nam cho thấy “dữ liệu quan trắc chất lượng cao và dự báo tin cậy” là yếu tố sống còn của mọi giải pháp công nghệ.

Góc nhìn khoa học, GS.TS Đỗ Đức Minh (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng việc xây dựng khu dân cư an toàn trên đất dốc là khả thi nếu kết hợp dữ liệu địa chất, hệ thống giám sát và ứng dụng di động.

Ông Đức nhấn mạnh ba bộ nguyên tắc quan trọng: “3 sớm” (phát hiện sớm – cảnh báo sớm – hành động sớm), “3 đúng” (đúng người – đúng việc – đúng thời điểm) và “3 cấp độ” (có thông tin – hiểu thông tin – biến thông tin thành hành động). Đây là nền tảng để địa phương chủ động hơn khi đối diện các hiện tượng cực đoan ngày càng dày đặc.

Nhiều ý kiến cho rằng, công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo đang trở thành “hạ tầng mềm” quan trọng của phòng, chống thiên tai hiện đại. Nhưng như các chuyên gia nhấn mạnh, công nghệ chỉ phát huy hiệu quả khi được vận hành bởi con người có tư duy chủ động và hệ thống phối hợp đồng bộ.