Giải quyết tận gốc nguyên nhân vi phạm IUU để khơi thông ngành kinh tế trọng yếu

Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà chủ trì Hội nghị Ban Chỉ đạo Quốc gia về tình hình, kết quả chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) - Ảnh: VGP/Đình Nam

Phó Thủ tướng nhấn mạnh, việc chưa đạt chuyển biến căn bản trong chống IUU không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là tư duy điều hành, phương pháp tổ chức và đặc biệt là trách nhiệm chính trị trong bảo đảm kỷ cương pháp luật và uy tín quốc gia.

“Đây là việc của chúng ta, nguyên nhân từ chính chúng ta và biện pháp xử lý cũng phải xuất phát từ chính chúng ta”, Phó Thủ tướng nói.

Theo ông, nguyên nhân vi phạm IUU bắt nguồn từ ngư trường trong nước cạn kiệt, quản lý cấp phép tàu cá lỏng lẻo, thiếu sinh kế thay thế cho ngư dân. Việc lắp thiết bị giám sát hành trình (VMS) chủ yếu mang tính cưỡng chế, chưa tạo đồng thuận thực chất. Cần thay đổi tư duy, giải quyết tận gốc nguyên nhân để khơi thông một ngành kinh tế trọng yếu, duy trì xuất khẩu bền vững, giữ vững thương hiệu quốc gia.

Phó Thủ tướng yêu cầu xác định mục tiêu thực chất: giảm vi phạm, bảo vệ ngư dân, ổn định sinh kế, khẳng định chủ quyền biển đảo. Chống IUU không thể chỉ là một chiến dịch mang tính đối phó mà phải là trách nhiệm quốc gia; cần để ngư dân hiểu rằng thiết bị giám sát nhằm bảo vệ, hỗ trợ họ khi có sự cố, từ đó tự nguyện chấp hành.

Nhiều tiến bộ nhưng vẫn còn tồn tại

Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến, đến 30/6/2025 cả nước có 81.719 tàu cá được đăng ký, cập nhật trên cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia (VNFishbase). Có 28.164 tàu từ 15 m trở lên lắp VMS, đạt 99,06%. Các địa phương hằng tuần rà soát danh sách tàu nguy cơ cao vi phạm để kiểm tra, xử lý; hằng ngày Bộ cung cấp danh sách tàu hoạt động gần ranh giới để cảnh báo.

Vi phạm có giảm: số tàu mất kết nối VMS, vượt ranh giới, bị nước ngoài bắt giữ đều giảm so với cùng kỳ. Hệ thống truy xuất nguồn gốc thủy sản điện tử (eCDT) đã triển khai tại 94 điểm lên cá, sản lượng qua cảng tăng mạnh.

Tuy vậy, còn 486 tàu chưa đăng ký; hơn 16.700 tàu dài từ 6 m trở lên không đủ điều kiện hoạt động (chưa đăng ký, chưa đăng kiểm, chưa được cấp giấy phép khai thác, chưa lắp VMS); khoảng 15.000 tàu chưa cập nhật đầy đủ dữ liệu; nhiều địa phương thiếu nguồn lực để quản lý hoạt động khai thác, tuần tra, kiểm soát; số lượng tàu, doanh nghiệp dùng eCDT còn thấp. Xử phạt vi phạm còn hạn chế, cập nhật dữ liệu xử phạt chưa đầy đủ.

Theo ông Tiến, nếu duy trì chống IUU và xử lý nghiêm vi phạm nghiêm trọng như đánh bắt vùng biển nước ngoài, vượt ranh giới, ngắt kết nối VMS… Việt Nam có cơ hội gỡ “thẻ vàng” của EC.

Tăng giám sát, cảnh báo và xử lý

Ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, cho biết dữ liệu VMS, VNFishbase đã kết nối với các lực lượng công an, biên phòng, cảnh sát biển. Việc kiểm tra nhật ký khai thác và hành trình tàu cá hiện chỉ mất 5–10 phút.

Khó khăn lớn là giám sát hoạt động chuyển tải thủy sản trên biển khi nhiều tàu cố tình khai thác sai vùng, không ghi nhật ký, rồi chuyển hàng qua tàu khác để hợp thức hóa. Dữ liệu vệ tinh và VMS giúp bước đầu phát hiện nhưng cần tăng cường xác minh.

Bộ đang phối hợp Bộ Công an tích hợp dữ liệu dân cư vào VMS, dự kiến hoàn thành trong tháng 8/2025, để cảnh báo trực tiếp chủ tàu và thuyền trưởng có vi phạm. VNPT nâng cấp phần mềm, bổ sung chức năng cảnh báo khi tàu tắt VMS và tự động thông báo lực lượng gần nhất.

Việc xử phạt tại chỗ còn phụ thuộc năng lực cán bộ địa phương. Phối hợp giữa các lực lượng mới dừng ở ký biên bản, chưa có văn bản pháp lý phân định rõ trách nhiệm, quyền hạn, dẫn tới trung tâm kiểm soát dù có dữ liệu cũng chưa thể ra lệnh xử lý.

Kiến nghị từ địa phương và bộ, ngành

Nhiều tỉnh đề nghị xử lý nghiêm hành vi tháo gỡ, ngắt VMS, đẩy mạnh khởi tố vụ việc đủ điều kiện; tích hợp phần mềm hiện có, xây dựng cảnh báo tự động khi tàu mất kết nối; kiến nghị Bộ Ngoại giao hỗ trợ thu thập chứng cứ từ các nước liên quan để phục vụ điều tra, xử lý các trường hợp tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài. Giải pháp lâu dài là chuyển đổi sinh kế cho ngư dân.

Các địa phương cũng muốn được phân cấp rõ ràng, chủ động quy hoạch cảng cá, vùng khai thác, quản lý đội tàu.

Trung tướng Thái Đại Ngọc, Phó Tổng Tham mưu trưởng QĐND Việt Nam, nhấn mạnh cần hoàn thiện cơ sở dữ liệu tàu vi phạm dùng chung; xây dựng cảng cá mẫu; kiểm tra hồ sơ pháp lý trước khi cho tàu xuất bến; tích hợp quy hoạch điện gió, nuôi trồng thủy sản để tạo sinh kế bền vững cho ngư dân.

Bộ Tư pháp đề xuất tăng thẩm quyền xử phạt qua dữ liệu điện tử, siết quản lý chế biến, xuất khẩu thủy sản vi phạm; phối hợp liên ngành chặt chẽ. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cần sớm hoàn thiện 3 nghị định về xử phạt, hỗ trợ khai thác xa bờ, phát triển lực lượng kiểm ngư.

Hoàn thiện pháp luật, phân cấp triệt để

Kết luận hội nghị, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà khẳng định, việc thực hiện các biện pháp chống khai thác IUU không chỉ nhằm gỡ “thẻ vàng” của EC, mà quan trọng hơn, là để đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành kinh tế thủy sản Việt Nam, bảo vệ nguồn lợi thủy sản và sinh kế lâu dài của ngư dân.

Phó Thủ tướng yêu cầu toàn hệ thống cần có sự chuyển đổi căn bản về tư duy và phương pháp tiếp cận để giải quyết tận gốc nguyên nhân của tình trạng vi phạm IUU - Ảnh: VGP/Đình Nam

Theo Phó Thủ tướng, hệ thống pháp luật về thủy sản, bảo vệ môi trường, bảo tồn biển đã có, vấn đề nằm ở tổ chức thực hiện còn hình thức, đối phó và thiếu thực chất.

Phó Thủ tướng yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Môi trường rà soát, hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật, đặc biệt là sửa đổi 3 Nghị định về chính sách hỗ trợ khai thác xa bờ và xử phạt vi phạm hành chính. Luật và nghị định phải đủ mạnh, rõ ràng, phân cấp triệt để cho địa phương trong quản lý tàu, kiểm tra cảng, xử lý vi phạm. Phải mở rộng đối tượng chịu trách nhiệm pháp lý, bao gồm cả doanh nghiệp chế biến, thương mại. Chế tài cần minh bạch, kịp thời, phân cấp rõ ràng, tránh đùn đẩy trách nhiệm.

Phó Thủ tướng nhấn mạnh, yêu cầu cấp thiết là phải lượng hóa đo đếm được việc thực hiện các mục tiêu chống IUU: Không có tàu vi phạm vùng biển nước ngoài, có hệ thống giám sát hành trình đầy đủ, bảo vệ ngư trường và sinh kế...

Các bộ, ngành rà soát tất cả các quy trình, thiết lập trách nhiệm, thẩm quyền và cơ chế hậu kiểm, “phải có mệnh lệnh điều hành rõ ràng, đúng thẩm quyền, được các lực lượng chấp hành nghiêm túc”, tránh tình trạng "ai làm sai cũng không xử được”, thay đổi tư duy “ban hành nhiều văn bản là đã hoàn thành nhiệm vụ”.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Công an phối hợp sớm xây dựng quy định bắt buộc lắp camera hành trình cho tàu cá, nhất là đối với hoạt động chuyển tải, khai thác xa bờ. “Mọi hoạt động của tàu cá phải được giám sát ngay từ lúc rời bến, hành trình, sản lượng, đến khi cập cảng”.

Chấm dứt việc “có vi phạm nhưng không rõ ai xử lý”

Khẳng định chuyển đổi số là trụ cột để thực hiện giám sát, truy xuất nguồn gốc thuỷ sản, kiểm soát tàu cá, Phó Thủ tướng đề nghị tích hợp dữ liệu đa mục tiêu, kết nối hệ thống VMS, nhật ký điện tử, dữ liệu dân cư, kiểm soát cảng cá, vệ tinh và định vị AIS. Cơ sở dữ liệu phải cho phép tương tác hai chiều, cảnh báo sớm, lưu vết hành trình, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và blockchain để bảo mật và xác minh thông tin. Việc giám sát tàu không chỉ để “xử lý vi phạm” mà còn “hướng dẫn, cảnh báo và hỗ trợ” ngư dân.

Các cơ quan quản lý, chuyên môn của Việt Nam cần chủ động hợp tác với các tổ chức quốc tế để học hỏi kinh nghiệm, tiếp cận giải pháp công nghệ, “học nhanh, làm nhanh, làm đúng” từ những mô hình đã thành công.

Phó Thủ tướng giao Bộ Quốc phòng kết hợp giữa nhiệm vụ quốc phòng với nhiệm vụ giám sát khai thác hải sản được giao tại các vùng biển giáp ranh thường xuyên có tàu cá vi phạm quy định IUU. Lực lượng cảnh sát biển, biên phòng, kiểm ngư phải phối hợp với chính quyền địa phương, thống nhất đầu mối và chịu trách nhiệm cụ thể, chấm dứt việc “có vi phạm nhưng không rõ ai xử lý” bằng cơ chế chỉ huy, điều phối rõ ràng.

Phó Thủ tướng đề nghị các địa phương xây dựng dự án cụ thể về chuyển đổi nghề nghiệp, sinh kế cho ngư dân. Cần nắm rõ số lượng, thực trạng, nhu cầu vốn, đào tạo, sinh kế thay thế từ nuôi biển, phục hồi môi trường đến du lịch sinh thái, dịch vụ hậu cần nghề cá. Đây không chỉ là trách nhiệm kinh tế mà còn là vấn đề an sinh và ổn định xã hội.