Hình tượng Bác Hồ trong tranh Phan Kế An

Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh, ký họa của Phan Kế An

Từ năm 20 tuổi, chàng thanh niên Phan Kế An tìm đến với cách mạng. Hơn 70 năm cầm cọ vẽ - người họa sĩ từng may mắn được sống bên cạnh Bác Hồ, đã gắn bó thấm thía qua từng bước chuyển mình của dân tộc.

Đến nay, dù tuổi đã cao, sức khỏe giảm sút, nhưng trong ông cảm xúc về những ngày Cách mạng tháng Tám ở Thủ đô vẫn còn rung lên với những âm ba tươi mới, vẫn vẹn nguyên hình ảnh Bác Hồ đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình sáng 2/9/1945…

Họa sĩ Phan Kế An hồi tưởng: “Tôi vẫn nhớ buổi sáng mùa thu đó, trời rực nắng, tôi đi cùng mấy anh em trường Mỹ thuật như Mai Văn Hiến, Dương Bích Liên, Kim Đồng… Chúng tôi đi qua Bộ Ngoại giao, thì trông thấy bác sĩ Lê Văn Chánh - người sau này là bác sĩ riêng của Bác Hồ, đang ngồi túc trực phía cửa, đề phòng có người say nắng hoặc có vấn đề gì thì sơ cứu ngay. Khi đi thì đông đủ cả nhóm có mấy anh em, nhưng đến gần Quảng trường Ba Đình, người đông quá, chặt như nêm, thế là lạc nhau. Chỗ nào cũng thấy muôn người náo nức và phỏng đoán không biết Hồ Chí Minh có phải là Nguyễn Ái Quốc không. Bởi trước khi Nhật đảo chính Pháp hồi tháng 3/1945, người dân nhận được nhiều truyền đơn ký tên Nguyễn Ái Quốc. Dù chưa một lần gặp mặt, nhưng nhân dân đặt niềm tin rất lớn vào Nguyễn Ái Quốc. Mọi người đổ về Quảng trường Ba Đình mỗi lúc một đông, không theo hàng lối nhưng tất cả đều rất trật tự hướng về lễ đài lắng nghe Bác Hồ đọc Tuyên ngôn Độc lập. Tôi lúc đó chỉ biết chen mà đi, tìm cách tiến sâu vào trong để nhìn rõ Bác.

Cách lễ đài khoảng 30-40 mét, tôi lần đầu trông thấy Bác Hồ. Bác vận bộ đồ kaki màu cỏ úa, cổ áo cài kín kiểu Tôn Trung Sơn. Dáng Bác hao gầy, da sạm, có lẽ vì mới trải qua cơn sốt rét trên Tân Trào, Tuyên Quang. Tôi thấy đứng đằng sau Bác là anh Nguyễn Hữu Đang ở Ban chấp hành Hội Văn hóa cứu quốc. Cùng với Phạm Văn Khoa, nhà báo Nguyễn Hữu Đang là người sau này tôi được biết đã đi vận động các kiến trúc sư và trực tiếp chỉ huy dựng Lễ đài Độc lập tại Quảng trường Ba Đình. Dưới chân lễ đài, những anh như nhà văn Nguyễn Huy Tưởng cầm súng đứng gác”.

Họa sĩ Phan Kế An bên cạnh các tác phẩm về Bác Hồ

Sau ngày Độc lập đầu tiên ấy, họa sĩ Phan Kế An cho biết, ông lại có dịp được tiếp cận và hiểu về Bác hơn. Đó là khi Bác đến thăm triển lãm Mỹ thuật trong Tuần lễ Văn hóa mừng đất nước độc lập sau ngày 2/9. Khi đó, triển lãm có tranh của Phan Kế An, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí…

Bác Hồ đã đi xem hết lượt các bức tranh, tháp tùng Bác có các họa sĩ như Phan Kế An, Sỹ Ngọc, Nguyễn Tiến Chung… Lần gặp Bác giống như một định mệnh, gắn liền sự nghiệp sáng tác của họa sĩ Phan Kế An với hình tượng Bác Hồ…

Đến nay, trong hàng trăm bức tranh đã nhuốm màu thời gian tại căn gác nhỏ của gia đình họa sĩ Phan Kế An, có không ít những tác phẩm vẽ về Bác Hồ. Họa sĩ cho biết, thời trai trẻ, ông có khoảng thời gian gần một tháng được sống bên cạnh Bác ở Khuôn Tát, Thái Nguyên vào năm 1948.

Những bức tranh ông vẽ Bác trong thời gian đó, từ phác thảo đơn giản hay những nét vẽ kỹ càng, từ cận cảnh hay toàn cảnh đều gửi gắm biết bao tình cảm và sự ngưỡng mộ.

Ngập tràn những kỷ niệm thú vị trong thời gian sống gần Bác, họa sĩ Phan Kế An kể lại: “Tôi luôn tranh thủ ký họa những khoảnh khắc, góc nhìn về Bác mọi lúc, mọi nơi có thể. Thương tôi làm việc vất vả, thỉnh thoảng Bác lại gần mời một điếu thuốc. Lúc đó, phần thì đang dở tay, phần thì đang mải làm việc, tôi xin Bác điếu thuốc rồi bỏ vào túi áo ngực. Cứ thế về sau, tôi nảy ra một mẹo là giữ những điếu thuốc đó lại về làm quà cho anh em ở tòa soạn. Một họa sĩ trẻ như tôi lại có vinh dự được ở gần, được vẽ Bác, lại được hút thuốc của Bác cho, trong khi nhiều họa sĩ khác trong tòa soạn đã lăn lộn với nghề nhiều năm lại chưa có may mắn ấy. Vì thế tôi tin chắc sẽ không có món quà nào dành cho họ lại có ý nghĩa hơn. Thế rồi hôm đó là buổi vẽ cuối cùng. Khi đang cố gắng hoàn thiện bức ký họa để có thể đưa về tòa soạn vào hôm sau, bỗng nghe tiếng Bác hỏi: “An tích trữ được bao nhiêu điếu thuốc rồi?”. Trời, thế là kế hoạch bị lộ tẩy! Chẳng còn cách nào khác, tôi đành thú nhận toàn bộ sự thật với Bác. Nghe xong, Bác hỏi tiếp: “Ở đó có bao nhiêu anh em?”. “Dạ, có 30 người ạ!”. Bác mở hộp thuốc đếm ra đúng 17 điếu (trước đó tôi đã tích cóp được 13 điếu) để đủ chia cho mỗi anh em trong tòa soạn mỗi người một phần”.

Đợt công tác đặc biệt đó, họa sĩ Phan Kế An đã thực hiện được hơn 20 bức tranh về Bác và báo Sự Thật số tháng 12/1948 có những bức tranh đó đã được in với số lượng lớn, đủ để phát hành khắp các chiến khu. Trong đó, nhiều bức đến nay đã được xem là những tác phẩm kinh điển tiêu biểu của nền mỹ thuật đương đại Việt Nam.