Một vùng Lai Xá

Có lần người ta đố tôi, ao Dộc thuộc nơi nào, trong câu ca dao: “Khoai lang Đình Lỗ, đỗ bờ De, cá mè ao Dộc”? Thật không dễ đoán, nếu không có người già trong làng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, Hà Nội ghi chép lại. Từ ngàn năm xưa, các nghĩa binh của Hai Bà Trưng đã đến khu đầm hoang nơi đây, bắt cá bẫy chim, khai khẩn đất mới tạo dựng nên xóm Dộc…

Người già lại kể, đầu tiên dân cư xóm Dộc lập dựng nhà cửa và sinh sống, trên một gò cao rộng lớn. Nơi đó mọc lên cả một rừng chuối. Nhưng tai họa ập đến mỗi khi mưa dông sấm sét. Có không ít người đã bị sét đánh chết làm cả xóm phải phiêu dạt về phía xa lập ấp mới. Người ta nghĩ Gò Vườn Chuối là đất của thần linh nên không còn bén mảng khai hoang. Nhưng cá ao Dộc thì ngọt có tiếng khắp vùng. Cò hương và vịt giời lại có vị thơm ngậy, đậm đà, tạo nên sản vật chỉ đầm Dộc mới có.

Người người kéo đến. Nhà nhà mọc lên. Hết xóm Dộc lại đến xóm Đầu Đông hình thành. Làng có từ đó và được tứ xứ gọi tên là Kẻ Sai; bởi bắt đầu có chợ giao thương, buôn bán giữa các làng xung quanh phủ Hoài Đức. Mãi đến đầu thế kỷ IX, làng được đặt tên Lai Xá, ghi trong địa chí cho đến ngày nay. Hiện trục đường làng hình thành Phố Lai, nằm trên quốc lộ 32, cách trung tâm Hà Nội chừng 15 cây số…

Bảo tàng nhiếp ảnh Lai Xá

Lai Xá không chỉ có kho báu “Di chỉ Vườn Chuối” cổ sử ngàn năm, mà mới đây vào ngày 15/5/2017, một bảo tàng làng nghề đã ra đời ở nơi đây. Đó là “Bảo tàng nhiếp ảnh Lai Xá”. Đây cũng là một hiện tượng lạ mang tính sáng tạo của những nghệ sĩ nhiếp ảnh làng Lai. Một bảo tàng kể lại những câu chuyện và đặt ra những câu hỏi như, ai là tổ nghề nhiếp ảnh ở nước ta, hơn một trăm năm qua những người thợ ảnh của làng Lai đã làm được những gì… Kèm theo đó là những tác phẩm tràn đầy cảm xúc, với những khoảnh khắc bừng lên sức sống.

Bảo tàng kể chuyện làng ảnh Lai Xá bắt đầu từ năm 1892, khi ông Nguyễn Đình Khánh, người xóm Dộc làng Lai Xá, mở hiệu ảnh “Khánh Ký” ở phố Hàng Da, trong thành Thăng Long. Ông còn mở lớp dạy nghề cho người làng và đưa họ vào làm việc kiếm ăn. Người người nô nức theo ông Khánh học nghề và sau đó tự lập những cửa hàng riêng.

Sau này ông Khánh còn sang Pháp mở hiệu ảnh và đã từng được một tờ báo nổi tiếng nhất đưa tác phẩm của ông lên trang bìa. Đó là khi ông chụp chân dung Tổng thống Pháp, tại lễ nhậm chức, năm 1913. Có tài liệu kể, ông Khánh đã từng giúp Bác Hồ học nghề nhiếp ảnh, trong thời gian Bác hoạt động cách mạng ở Pháp. Chính bảo tàng còn giữ lại ảnh tấm thẻ đại biểu dự Đại hội 5, Quốc tế Cộng sản năm 1924 của Bác, đã ghi phần nghề nghiệp là “Thợ ảnh”.

Cũng nhờ công sức mở mang và truyền nghề cho dân làng Lai Xá của ông Nguyễn Đình Khánh, mà ai trong làng cũng làm ăn khấm khá và phương trưởng một thời. Hàng nghìn người con dân làng tỏa đi khắp đất nước mưu sinh bằng nghề ảnh suốt hơn trăm năm qua. Dân làng đã tôn vinh ông Nguyễn Đình Khánh là tổ nghề nhiếp ảnh và lập đền thờ, sau khi ông mất vào năm 1946.

Và cũng từ đây người làng Lai Xá càng nổi tiếng là những người chụp ảnh chân dung đẹp nhất. Họ có những bí quyết riêng trong xử lý ánh sáng và kỹ thuật chụp ảnh truyền thống. Hơn 150 hiệu ảnh nổi tiếng và làm ăn có uy tín trên khắp đất nước, kể cả ở nước ngoài đều do người làng Lai Xá làm chủ… Nhiều thương hiệu nổi tiếng vào giữa những năm của thế kỷ 20 cho đến nay như Khánh Ký, Thịnh Ký, Phúc Lai, Mỹ Lai, Kim Lai… Sau này làng Lai Xá còn có những nghệ sĩ nhiếp ảnh được vinh danh với nhiều giải thưởng. Đặc biệt trong số đó có nghệ sĩ Vũ Đình Hồng, người đã có nhiều năm sống và phục vụ Bác Hồ. Chính vì thế nghệ sĩ Vũ Đình Hồng có nhiều bộ ảnh quý về Bác Hồ trong cuộc đời hoạt động cách mạng của Người.

Bảo tàng có nhiều chuyện kể về quá khứ huy hoàng của làng nghề nhiếp ảnh duy nhất trong cả nước. Mỗi hiện vật trong bảo tàng đều nằm chuỗi sự tích kỳ thú của một thời kỳ phát triển nhiếp ảnh của làng nghề. Đồng thời, đây còn là một không gian văn hóa Hà Nội, ghi lại những khoảnh khắc đặc biệt của cuộc sống. Và mỗi bức ảnh tựa một bài thơ, với cảm xúc bồi hồi với những ký ức khôn nguôi, cho những ai mỗi khi đến thăm. Chính vì thế, một nhà thơ đã viết khi ngắm một bức ảnh người xưa ở đây, rằng: “Thời gian chợt dừng chân. Nghiêng mình bên ánh sáng. Mắt người xa vạn dặm. Bay về trong giấc mơ…”.