Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm Tài chính Quốc tế: Thiết chế tư pháp mới

Quốc hội làm việc ở hội trường nghe báo cáo, tờ trình về các Nghị quyết và Dự án luật

Từ tờ trình của Tòa án Nhân dân tối cao, báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp cho đến các phát biểu tại tổ của các đại biểu Quốc hội, toàn bộ nội dung đều hội tụ vào yêu cầu xây dựng một cơ chế giải quyết tranh chấp đủ mạnh, đủ linh hoạt và đủ tin cậy để đồng hành cùng sự ra đời của Trung tâm Tài chính Quốc tế tại TP. Hồ Chí Minh. Mô hình Tòa án chuyên biệt được xác định vừa là điều kiện tiên quyết để thu hút dòng vốn toàn cầu, vừa là cấu phần cốt lõi để bảo đảm an ninh pháp lý cho các giao dịch tài chính, thương mại theo tiêu chuẩn quốc tế.

Xác lập mô hình tư pháp đặc thù, đáp ứng thông lệ quốc tế

Trình bày Tờ trình, Chánh án Tòa án Nhân dân tối cao Nguyễn Văn Quảng khẳng định, việc ban hành Luật Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm Tài chính Quốc tế là cần thiết và cấp bách. Nội dung tờ trình làm rõ yêu cầu xây dựng một thiết chế xét xử hoạt động theo nguyên tắc thông luật, phù hợp với đặc thù tranh chấp tài chính – thương mại quốc tế và tương thích với thông lệ của các trung tâm tài chính hàng đầu thế giới. Tòa án chuyên biệt được định vị là một trụ cột trong cấu trúc Trung tâm Tài chính Quốc tế, cùng với các cơ quan điều hành, giám sát và giải quyết tranh chấp khác được nêu trong Nghị quyết 222 của Quốc hội.

Trong cấu trúc được trình bày, tòa án này thuộc hệ thống Tòa án nhân dân nhưng có tính chất đặc thù, vận hành theo chuẩn mực thông luật, sử dụng tiếng Anh là ngôn ngữ tố tụng chính, đồng thời thừa nhận phạm vi áp dụng rộng hơn của tập quán thương mại quốc tế và các hiệp định mà Việt Nam ký kết. Tờ trình nêu rõ mô hình tổ chức theo hai cấp xét xử – sơ thẩm và phúc thẩm – nhưng không bao gồm giám đốc thẩm để bảo đảm tính nhanh chóng, hiệu lực của bản án theo thông lệ thông luật.

Báo cáo thẩm tra Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng ghi nhận nỗ lực của Ban soạn thảo trong bối cảnh thời gian ngắn và nội dung chưa có tiền lệ. Báo cáo cho biết dự thảo đã tiếp cận tương đối đầy đủ nguyên tắc tổ chức, tiêu chuẩn nhân sự, quy trình tố tụng và cơ chế áp dụng pháp luật đối với mô hình tòa án đặc thù. Tuy nhiên Ủy ban cũng chỉ ra những vấn đề cần hoàn thiện, điển hình như thẩm quyền ban hành quy tắc tố tụng; nhiệm vụ và quyền hạn của bộ máy giúp việc; tiêu chuẩn và chế độ đối với thẩm phán người nước ngoài; phạm vi giám sát đối với hoạt động xét xử; và cấu trúc nhiệm kỳ, chế độ đãi ngộ, cơ chế tài chính của Tòa án chuyên biệt.

Một trong những điểm quan trọng được nêu trong báo cáo thẩm tra là nhu cầu đảm bảo tính tương thích giữa nhiệm vụ của Tòa án chuyên biệt và các quy định của Hiến pháp liên quan đến tổ chức Tòa án nhân dân. Báo cáo thẩm tra cũng nhấn mạnh rằng, để dự thảo Luật vận hành hiệu quả, cần sắp xếp rõ ràng các điều khoản quy định về thẩm quyền, tiêu chuẩn thẩm phán, nhiệm vụ bộ máy giúp việc và những cơ chế mang tính đặc thù như thuê thẩm phán nước ngoài hoặc rút gọn thủ tục tố tụng.

Trên nền tảng đó, báo cáo thẩm tra kết luận rằng dự bàn hành thảo Luật là cần thiết, song cần tiếp tục rà soát kỹ lưỡng, đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng và tương thích với pháp luật hiện hành trong khi vẫn đáp ứng chuẩn mực của mô hình xét xử thông luật mà Trung tâm Tài chính Quốc tế đòi hỏi.

Làm rõ chất lượng thể chế, cơ chế thẩm phán, giám sát và vận hành

Trong phần thảo luận tổ, các đại biểu Quốc hội đã tiếp cận dự thảo Luật từ nhiều chiều cạnh, tập trung vào bốn nhóm vấn đề lớn: mô hình tổ chức – nhiệm vụ, tiêu chuẩn thẩm phán và chế độ làm việc, cơ chế tài chính – đãi ngộ, và sự tương thích của mô hình với hệ thống pháp luật hiện hành.

Đại biểu Dương Ngọc Hải khẳng định sự cần thiết thông qua Luật để kịp thời đồng hành với giai đoạn triển khai Trung tâm Tài chính Quốc tế. Tuy nhiên, ông chỉ ra một số điểm còn thiếu rõ ràng, đặc biệt là tại Điều 6 liên quan đến nhiệm vụ và quyền hạn của bộ máy giúp việc. Đại biểu cho rằng cần phân định rành mạch giữa nhiệm vụ của Tòa án chuyên biệt và nhiệm vụ của bộ máy hỗ trợ để tránh mơ hồ trong thực thi. Ông cũng đặt vấn đề về cơ quan giám sát hoạt động của Tòa án chuyên biệt, bởi khi đã vận hành theo mô hình thông luật, cơ chế giám sát nội bộ và bên ngoài phải được quy định rõ ràng để bảo đảm hiệu quả, minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Một điểm khác được Đại biểu Hải phân tích sâu là cơ chế xét xử hai cấp không có giám đốc thẩm. Ông cảnh báo rằng sự vắng mặt của giám đốc thẩm có thể dẫn đến rủi ro khi xảy ra sai sót nhưng không có thủ tục kiểm tra cuối cùng. Ông đặt câu hỏi về cơ quan chịu trách nhiệm bồi thường nếu bản án phúc thẩm có sai sót gây thiệt hại. Từ đó đại biểu đề nghị cần bổ sung quy định để đảm bảo sự an toàn pháp lý trong áp dụng mô hình không có giám đốc thẩm.

Đối với đội ngũ thẩm phán, Đại biểu Hải đưa ra nhiều phân tích về sự khác biệt giữa thẩm phán nước ngoài và trong nước, đặc biệt là độ tuổi nghỉ hưu và chế độ đãi ngộ. Ông chỉ rõ sự không thống nhất trong quy định khi thẩm phán là công chức khác được bổ nhiệm thì nghỉ hưu ở tuổi 75, trong khi thẩm phán Tòa án nhân dân lại nghỉ hưu theo Luật Cán bộ, Công chức. Đại biểu cho rằng nên áp dụng chung một cơ chế để bảo đảm công bằng. Ông cũng bày tỏ băn khoăn về nguồn kinh phí chi trả thù lao, đặc biệt khi phần lớn dựa vào án phí và lệ phí trong giai đoạn tòa án mới vận hành, số vụ tranh chấp có thể chưa nhiều.

Tiếp tục mở rộng vấn đề từ góc nhìn thông lệ quốc tế, đại biểu Lê Thanh Phong đánh giá cao việc dự thảo luật tiếp cận mô hình hai cấp xét xử, sử dụng tiếng Anh và đẩy mạnh tố tụng tranh tụng. Tuy nhiên, ông góp ý rằng việc quy định “quy tắc tố tụng” do Tòa án nhân dân tối cao ban hành chưa phù hợp thẩm quyền, vì quy định về tố tụng thuộc thẩm quyền của Quốc hội hoặc Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Đại biểu Phong cũng đặt vấn đề về cơ chế bổ nhiệm thẩm phán nước ngoài, cho rằng việc yêu cầu Chủ tịch nước bổ nhiệm có thể làm giảm tính linh hoạt. Thay vào đó, ông đề nghị chuyển sang cơ chế “tuyển chọn,” ký hợp đồng theo vụ việc hoặc theo thời hạn ngắn, mở rộng khả năng thu hút thẩm phán quốc tế có uy tín.

Đại biểu Trần Hoàng Ngân bổ sung các phân tích từ kinh nghiệm thực tế tại Trung tâm Tài chính Quốc tế Kazakhstan. Ông nhấn mạnh rằng yếu tố then chốt khiến trung tâm này thu hút hàng nghìn doanh nghiệp và hàng chục tỷ USD chính là hệ thống pháp lý độc lập và đội ngũ thẩm phán quốc tế. Từ đó, đại biểu cho rằng dự thảo Luật cần mở rộng tính linh hoạt trong cơ chế tuyển chọn thẩm phán, đồng thời làm rõ hơn thẩm quyền giữa Chánh án Tòa án chuyên biệt và thẩm phán do Chủ tịch nước bổ nhiệm, bởi quy định hiện tại chưa đồng nhất.

Một số đại biểu khác thì tập trung vào cơ chế giám sát và đánh giá sự tương thích của tổ chức tòa án với Hiến pháp cho rằng nếu Chánh án Tòa án chuyên biệt được coi là Chánh án Tòa án nhân dân thì phải chịu chất vấn của Hội đồng nhân dân theo Điều 115 của Hiến pháp. Nếu không, cần xác định rõ cơ chế giám sát thay thế. Đại biểu cũng đề xuất sử dụng cơ chế “công nhận thẩm phán” thay vì bổ nhiệm mới đối với thẩm phán nước ngoài để giảm thủ tục hành chính và tránh xung đột giữa hai hệ thống pháp luật.

Đại biểu Lê Minh Trí mang đến góc nhìn chiến lược và tổng thể về vai trò của Tòa án chuyên biệt trong mô hình Trung tâm Tài chính Quốc tế. Ông phân tích rằng việc xây dựng tòa án này là điều kiện quyết định thành công hay thất bại của trung tâm, bởi nhà đầu tư chỉ vào khi họ tin tưởng vào hệ thống giải quyết tranh chấp. Đại biểu đưa ra quan điểm rằng mô hình phải “vượt trội,” bám sát thông lệ quốc tế, kể cả việc thuê thẩm phán nước ngoài, áp dụng luật thông luật và vận hành độc lập theo hợp đồng theo vụ việc. Ông cũng phân tích tính hợp lý của cơ chế 75 tuổi để thu hút nhân sự chất lượng cao đã nghỉ hưu ở nước ngoài, đồng thời chỉ rõ những giới hạn về năng lực ngôn ngữ và chuyên môn của thẩm phán trong nước. Đại biểu nhấn mạnh mô hình này chỉ có thể thành công nếu mạnh dạn áp dụng các chuẩn mực quốc tế và vận hành linh hoạt theo nhu cầu của nhà đầu tư.