Hợp tác xã và nỗ lực rút ngắn chặng đường dài

Chỉ khoảng 10% số hợp tác xã (HTX) nông nghiệp hoạt động có hiệu quả tốt, tương đương với hơn 1.000 HTX, theo ước tính của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT). Còn theo điều tra của Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn (IPSARD), đến nay chỉ có 5,2% số hộ nông dân với gần 6,2% diện tích canh tác đã tham gia vào các hợp đồng liên kết với các DN trong sản xuất kinh doanh nông nghiệp.

Điều này cho thấy, để phát huy hơn nữa vị trí và vai trò của mô hình HTX kiểu mới trong phát triển kinh tế tập thể, kết nối người nông dân vào chuỗi giá trị sản xuất vẫn còn cả một chặng đường dài đầy khó khăn ở phía trước.

Nấm linh chi là sản phẩm mang lại giá trị kinh tế cao của Hợp tác xã Nấm và Cây dược liệu Khánh Trung (huyện Yên Khánh, Ninh Bình)

Đụng đâu khó đó

“Tôi không biết mô hình HTX mới hiệu quả ra sao, còn ở đây có 11 HTX thì 3 cái ngừng hoạt động, số còn lại sống dở chết dở”, Phó chủ tịch UBND huyện Si Ma Cai (tỉnh Lào Cai) Nguyễn Bình Minh đầy trăn trở khi nói về điểm khuyết trong phát triển kinh tế HTX nơi đây. Với 80% là đồng bào dân tộc Mông, việc phát triển kinh tế hàng hoá trở nên bế tắc khi diện tích đất canh tác nhỏ hẹp, nhanh bạc màu, giao thông không thuận lợi…

Cả huyện không có mô hình kinh tế nào quy mô trên 500 triệu đồng. Chính quyền huyện Si Ma Cai đã không ít lần xúc tiến, mời chào DN đầu tư, nhưng không kết quả. Thế nên người dân nơi đây vẫn chỉ com cóp sản xuất nhỏ, trầy trật bước qua cái nghèo.

Kết luận Trung ương số 56-KL/TW ngày 21/2/2013 đề cập: “Phát triển kinh tế tập thể phải gắn với tái cơ cấu nền kinh tế đất nước, chương trình xây dựng nông thôn mới và các chương trình mục tiêu quốc gia khác”.

Thành lập HTX, tổ hợp tác cũng trở thành một trong những tiêu chí thực hiện xây dựng nông thôn mới, khiến nhiều tỉnh thành lập ban vận động thành lập HTX, sáp nhập các HTX yếu kém với nhau để khơi dậy mô hình. Song như ông Lê Đức Thịnh, Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ NN&PTNT) nhìn nhận, hiệu quả khó có thể như mong đợi.

“Không thể tập hợp các HTX hiện nay thành thành viên của HTX mới khi mà ngay bản thân họ đang có rủi ro. Cũng không thể tập hợp những người sản xuất nhỏ tiềm ẩn nhiều rủi ro thành một HTX không rủi ro, nếu không có cơ chế bảo vệ, thể chế, hợp đồng kinh tế và hỗ trợ kỹ thuật cho họ tồn tại”, ông Thịnh nhìn nhận.

Muốn cho tổ chức nghề nghiệp nông thôn phát triển, theo ông Thịnh, không thể có việc Nhà nước cũng thành lập HTX chỉ vì chương trình nông thôn mới, mà quan trọng là cần tạo dựng môi trường dân chủ cho HTX phát triển, hình thành các chế tài về chia sẻ lợi ích và rủi ro giữa DN - HTX - người dân.

Những tâm tư của ông Thịnh được Giám đốc HTX Dịch vụ Nông nghiệp Bình Thành (xã Bình Thành, huyện Lấp Vò, tỉnh Đồng Tháp) Nguyễn Văn Đời minh chứng qua hoạt động của mình.

Thành lập năm 1989, trải qua 3 lần chuyển đổi mô hình mà mới đây nhất là theo Luật HTX 2012, hiện Bình Thành có 1896 hộ xã viên, diện tích 1229 ha. Với 5 dịch vụ có lãi và 3 dịch vụ hỗ trợ thành viên không lãi, Bình Thành đã góp phần gia tăng giá trị sản xuất lúa gạo của các thành viên. Tuy nhiên, năm nào ông cũng nhấp nhổm không yên khi thực hiện hợp đồng liên kết tiêu thụ sản phẩm.

“Bởi DN thì lúc đầu họ ký với HTX để hưởng chính sách của Chính phủ, nhưng rồi thực tế vào vụ lại thực hiện hợp đồng không toàn vẹn. Họ hợp đồng để hưởng chính sách thì nhiều nhưng thực tế họ mua ít thôi…”, ông Đời tâm tư. Cũng chính bởi vậy, vai trò HTX làm trung gian như người cầm dao đằng lưỡi. Nếu DN bẻ kèo, HTX chịu trách nhiệm với dân và ngược lại. “Nhưng nông dân của tôi hầu như không bẻ kèo, chỉ DN bẻ kèo”, ông Đời cho biết.

Theo các chuyên gia và đại diện HTX, Nhà nước đã có nhiều chủ trương chính sách hỗ trợ HTX “rất hay”, nhưng thực tế thì còn “trên giấy”, như cơ chế hỗ trợ đất làm trụ sở, hỗ trợ vốn ban đầu… Yếu về nguồn lực dẫn đến hiệu quả sản xuất, kinh doanh của HTX, của hộ nông hộ thấp, các hoạt động khuyến nông và chuyển giao khoa học kỹ thuật cũng gặp nhiều khó khăn.

Cánh đồng lớn là một hướng đi quan trọng của nông nghiệp trong tương lai, nhưng vì không có các HTX làm trung gian liên kết nông dân với DN khiến mô hình Cánh đồng lớn có nguy cơ không mở rộng ra được và mãi vẫn là "Cánh đồng mẫu" như tên gọi ban đầu của nó. Cuối cùng, thiếu các tổ chức nông dân, các HTX làm ăn có hiệu quả làm cho vị thế và tiếng nói của người nông dân vốn đã nhỏ bé lại càng nhỏ bé trong các ngành hàng, chuỗi giá trị nông sản.

Tìm lực bẩy cho mô hình

Theo các chuyên gia, hội nhập kinh tế sâu rộng càng ngày càng làm gia tăng sức ép cạnh tranh, bắt buộc ngành nông nghiệp phải mau chóng tái cơ cấu lại sản xuất để có thể vượt qua những khó khăn này.

“Trong đó, giải pháp quan trọng nhất và không thể bỏ qua là phải củng cố và phát triển được các tổ chức nông dân, HTX phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội ở mỗi địa phương, vùng miền và yêu cầu của mỗi ngành hàng nông sản cụ thể”, Bộ trưởng Bộ NN&PTNT Cao Đức Phát nhìn nhận.

Điều này cần bắt đầu từ việc phải có định hướng rõ ràng về mô hình HTX với tư cách là một DN, một đơn vị kinh tế hay một DN xã hội, nguyên Bộ trưởng Bộ NN&PTNN Lê Huy Ngọ nhìn nhận. Bởi với thực tế hiện nay, các HTX, đặc biệt là các HTX do chính quyền thành lập, thường hoạt động giống như một DN xã hội, thậm chí đôi khi giống như một tổ chức đoàn thể, chính trị xã hội. Do đó, nếu áp dụng các quy định pháp luật như đối với một DN thuần túy sẽ gây nhiều khó khăn cho các HTX, đặc biệt là vấn đề về thuế.

PGS-TS. Vũ Trọng Khải, nguyên Hiệu trưởng Trường Cán bộ quản lý NN&PTNT II (TP. Hồ Chí Minh) nhấn mạnh đến yếu tố con người. Trong đó, Nhà nước cần có chính sách đầu tư đào tạo con em nông dân thành những nông dân chuyên nghiệp, thay cho nông dân cha truyền con nối, đủ năng lực quản lý các trang trại quy mô lớn, các HTX đích thực, liên kết với DN ở cả đầu vào và đầu ra của sản xuất nông nghiệp trong chuỗi giá trị ngành hàng.

Bởi chỉ có những nông dân chuyên nghiệp mới có nhu cầu và đủ khả năng tích tụ và tập trung đất đai dưới hình thức mua đất nông nghiệp, sáp nhập các trang trại nhỏ thành trang trại lớn hay thuê đất nông nghiệp lâu dài của nông dân đã li nông. Và cũng chính họ mới có nhu cầu và khả năng thành lập, quản lý các HTX đạt hiệu quả cao trong hoạt động các trang trại của mình.

“Ban đầu, HTX có thể đóng vai trò cầu nối giữa DN và nông dân trong chuỗi giá trị ngành hàng. Khi phát triển ở trình độ cao hơn, HTX trở thành đối trọng của các DN cung ứng đầu vào - đầu ra cho sản xuất nông nghiệp, đóng vai trò tổ chức chuỗi giá trị ngành hàng của các trang trại thành viên”, ông Khải phân tích.

Đề cập đến giải pháp cho vấn đề trên, Ths. Nguyễn Văn Quý, chuyên viên cao cấp, Vụ Nông nghiệp - Nông thôn (Ban Kinh tế Trung ương) nhìn nhận, cần tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện chính sách đối với HTX; tạo môi trường pháp lý thuận lợi hơn cho các HTX nâng cao hiệu quả kinh doanh. Đồng thời tổ chức thực hiện có hiệu quả các chính sách ưu đãi về đất đai, tài chính, thuế, tín dụng... nhằm khuyến khích, tạo điều kiện giúp đỡ các tổ chức kinh tế tập thể, HTX tháo gỡ khó khăn, khắc phục những hạn chế, yếu kém, nâng cao hiệu quả hoạt động.

Quan trọng hơn, Nhà nước cần phải thể hiện vai trò của mình là một “nhạc trưởng” trong việc hình thành các DN “đầu tàu” ở từng vùng, miền để hợp tác cung ứng, tiêu thụ sản phẩm trong vùng; từng bước hình thành những tổ hợp nông nghiệp - công nghiệp - dịch vụ công nghệ cao, trong đó hạt nhân là các DN, HTX, hướng tới xây dựng mô hình sản xuất nông nghiệp bền vững; hình thành chuỗi giá trị, bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia chuỗi từ khâu sản xuất, chế biến đến tiêu thụ sản phẩm.