Quyền chất vấn của hội đồng nhân dân: Trụ cột kiểm soát quyền lực trong sửa đổi Hiến pháp

Dự thảo Nghị quyết sửa đổi, bổ sung 8/120 điều của Hiến pháp 2013, thảo luận tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng về tinh gọn bộ máy, xây dựng chính quyền hai cấp. Trong số các nội dung sửa đổi, quyền chất vấn của đại biểu HĐND tại Khoản 2, Điều 115 thu hút sự chú ý đặc biệt, với 109 lượt ý kiến tại tổ và nhiều phát biểu tại hội trường. Đề xuất bỏ quyền chất vấn Chánh án Tòa án nhân dân và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân đã dẫn đến nhiều ý kiến khác nhau, khi nhiều đại biểu lập luận rằng quyền này là trụ cột kiểm soát quyền lực, bảo đảm minh bạch và trách nhiệm giải trình của cơ quan tư pháp.

Tầm quan trọng của quyền chất vấn trong giám sát tư pháp

Đại biểu Nguyễn Thị Kim Thúy (Đà Nẵng) nhấn mạnh rằng, quyền chất vấn của đại biểu HĐND là công cụ giám sát trực tiếp, công khai, buộc Chánh án và Viện trưởng chịu trách nhiệm trả lời. Việc bỏ quyền này sẽ khiến HĐND khó yêu cầu lãnh đạo tư pháp đối thoại tại kỳ họp, làm suy yếu giám sát dân cử. Bà lập luận rằng, quyền chất vấn không thể thay thế bằng giám sát thông thường hay kiến nghị, vì chúng thiếu hiệu lực pháp lý tương tự. Đặc biệt, trong bối cảnh Nghị quyết 27 của Trung ương đòi hỏi tăng cường kiểm soát quyền lực, việc thu hẹp quyền chất vấn đi ngược nguyên tắc tập trung dân chủ và trách nhiệm giải trình.

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (Lạng Sơn) củng cố quan điểm này, nhấn mạnh rằng chất vấn không can thiệp xét xử mà tập trung vào trách nhiệm quản lý, thi hành pháp luật của Chánh án và Viện trưởng. Ông chỉ ra rằng Khoản 2, Điều 103 Hiến pháp quy định thẩm phán xét xử độc lập, không áp dụng cho toàn bộ hoạt động Tòa án. Với mô hình Tòa án và Viện kiểm sát ba cấp (tối cao, tỉnh, khu vực), quyền chất vấn cấp tỉnh là khả thi và cần thiết để bảo đảm minh bạch. Ông cảnh báo rằng bỏ quyền này sẽ giảm cơ hội nhân dân giám sát quyền lực tư pháp, trái với Nghị quyết 27 về nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Đại biểu Nguyễn Thị Ngọc Xuân (Bình Dương) mở rộng quan điểm, đề nghị không chỉ giữ quyền chất vấn Chánh án và Viện trưởng mà còn bổ sung các cơ quan nhà nước khác, như thuế, hải quan, kho bạc. Bà lập luận rằng các cơ quan này thực thi pháp luật, ảnh hưởng trực tiếp đến kinh tế - xã hội và quốc phòng, nên cần chịu sự giám sát của HĐND thông qua chất vấn. Điều này phù hợp với Điều 8 và Điều 113 Hiến pháp, nhấn mạnh cơ quan nhà nước chịu giám sát của nhân dân, qua đại biểu HĐND – người đại diện ý chí, nguyện vọng dân.

Thách thức và phản biện về quyền chất vấn trong mô hình mới

Đại biểu Lê Xuân Thân (Khánh Hòa) đồng tình giữ quyền chất vấn Chánh án và Viện trưởng cấp tỉnh, vì trách nhiệm của họ nặng nề hơn trong mô hình không còn HĐND cấp huyện. Ông đề nghị thêm cụm “theo luật định” vào Khoản 2, Điều 115 để phù hợp với luật chuyên ngành, như Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND, đảm bảo linh hoạt trong thực thi. Ông lập luận rằng Tòa án và Viện kiểm sát cấp tỉnh bao quát cả khu vực, nên HĐND cấp tỉnh cần quyền chất vấn để giám sát hiệu quả.

Đại biểu Trần Quang Minh (Quảng Bình) phản ánh thực tiễn, cho rằng chất vấn là công cụ bảo đảm trách nhiệm giải trình, đặc biệt khi Tòa án tuyên bản án không rõ, gây khó khăn cho thi hành án. Ông nhấn mạnh rằng bỏ quyền chất vấn sẽ làm suy yếu giám sát dân chủ, đặc biệt khi mô hình khu vực không gắn với đơn vị hành chính cụ thể, khiến công dân khó yêu cầu giải trình nếu bị oan sai.

Đại biểu Siêu Hương (Gia Lai) bổ sung rằng quyền chất vấn là cơ chế hiệu quả để HĐND cấp tỉnh giám sát các cơ quan tư pháp, đặc biệt trong bối cảnh phân cấp mạnh mẽ. Bà đề nghị giao Ủy ban Thường vụ Quốc hội quy định chi tiết phạm vi, nội dung, trình tự chất vấn tại Khoản 5, Điều 33 dự thảo Luật Tổ chức chính quyền địa phương, để đảm bảo tính khả thi và thống nhất. Bà nhấn mạnh rằng quyền này không chỉ bảo vệ quyền lợi công dân mà còn củng cố niềm tin vào hệ thống tư pháp.