Tranh dân gian Đông Hồ: Vinh danh để gìn giữ di sản

Dòng tranh dân gian đặc sắc

Tranh Đông Hồ, một dòng tranh dân gian Việt Nam có xuất xứ từ làng Đông Hồ (xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, Bắc Ninh). Vào thế kỷ XVI, tranh Đông Hồ xuất hiện nhưng không ai thống kê hết được có bao nhiêu mẫu tranh mà chỉ biết có 5 loại: Tranh thờ, Tranh lịch sử, Tranh chúc tụng, Tranh sinh hoạt và Truyện tranh. Từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1944 là thời kỳ cực thịnh của làng tranh.

Tranh dân gian Đông Hồ “Đám cưới chuột”

Để hoàn thành một sản phẩm, không kể khâu khắc tranh trên bản gỗ, thì người làm tranh phải rất tỉ mỉ, cẩn thận trong từng công đoạn: sơn hồ lên giấy, phơi giấy cho khô hồ, quết điệp rồi lại phơi giấy cho khô lớp điệp, khi in tranh phải in từng màu lần lượt, nếu có 5 màu thì 5 lần in, mỗi lần in là một lần phơi…

Cứ thế, dưới ánh sáng mặt trời lấp lánh từng hình ảnh, đường nét của cảnh sắc thiên nhiên, nếp sinh hoạt, những hình ảnh cuộc sống thường ngày của người dân... như “bừng” sáng trên giấy dó.

Ngoài các đặc điểm về đường nét và bố cục, nét đặc sắc của tranh Đông Hồ còn nằm ở màu sắc và chất liệu giấy in.

Giấy in tranh Đông Hồ được gọi là giấy điệp: người ta nghiền nát vỏ con điệp, một loại sò vỏ mỏng ở biển, trộn với hồ (hồ được nấu từ bột gạo tẻ, hoặc gạo nếp, có khi nấu bằng bột sắn - hồ dùng để quét nền tranh thường được nấu loãng từ bột gạo tẻ hoặc bột sắn, hồ nấu từ bột nếp thường dùng để dán) rồi dùng chổi lá thông quét lên mặt giấy dó.

Chổi lá thông tạo nên những ganh chạy theo đường quét và vỏ điệp tự nhiên cho màu trắng với ánh lấp lánh những mảnh điệp nhỏ dưới ánh sáng. Có thể pha thêm màu khác vào hồ trong quá trình làm giấy điệp. Màu sắc sử dụng trong tranh là màu tự nhiên từ cây cỏ như đen (than xoan hay than lá tre), xanh (gỉ đồng, lá chàm), vàng (hoa hòe), đỏ (sỏi son, gỗ vang)...

Đây là những màu khá cơ bản, không pha trộn và vì số lượng màu tương ứng với số bản khắc gỗ, nên thường tranh Đông Hồ chỉ dùng tới 4 màu mà thôi.

Theo nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế - “người làm sống lại dòng tranh Đông Hồ”, thì việc dùng màu sắc để phù hợp với mỗi đề tài khác nhau của tranh Đông Hồ rất cầu kỳ: nền màu đỏ cho tranh đánh ghen để lột tả được cái nóng giận bực bội ngột ngạt của không khí lúc đó, nền màu vàng cho cảnh vui tươi tràn ngập sắc xuân trên các bức tranh ngày tết; nền màu hồng nhạt cho tranh làng quê yên bình…

Các nhà nghiên cứu văn hóa đánh giá, tranh Đông Hồ có được sức sống lâu bền và có sức cuốn hút đặc biệt với nhiều thế hệ con người Việt Nam, cũng như du khách nước ngoài bởi đây là dòng tranh hội tụ đầy đủ các giá trị lịch sử, văn hóa, văn học, nghệ thuật, phản ánh sâu sắc về tín ngưỡng, đời sống sinh hoạt của người dân Việt Nam.

Vinh danh để giữ gìn di sản

Từ những năm đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước, do tác động của nền kinh tế thị trường, việc “tiêu thụ” tranh Đông Hồ gặp nhiều khó khăn. Người dân làng tranh bắt đầu kéo nhau chuyển sang làm… hàng mã. Chỉ còn lẻ tẻ vài hộ gia đình bám trụ với nghề như: gia đình ông Nguyễn Đăng Chế, Nguyễn Hữu Sam... Tuy nhiên, thời gian sau đó, cùng với nhiều nỗ lực của các nghệ nhân kết hợp với những sáng tạo mới mẻ, tranh dân gian Đông Hồ lại có dấu hiệu “trở về thời hoàng kim” vốn có.

Đầu tháng 3 này, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) tỉnh Bắc Ninh cho biết, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đã được Bộ VH-TT&DL đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Đáng chú ý là mới đây, được sự đồng ý của Chính phủ, Bộ VH-TT&DL về danh sách di sản văn hóa phi vật thể dự kiến lập hồ sơ trình Tổ chức Văn hóa - Khoa học và Giáo dục Liên Hợp quốc (UNESCO), từ tháng 3 này, tỉnh Bắc Ninh đã gấp rút triển khai các thủ tục cần thiết để xây dựng hồ sơ khoa học Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” theo quy định của UNESCO. Dự kiến, hồ sơ này sẽ được hoàn tất vào năm 2015.

Những tin mừng đó còn được xem là cơ hội để dòng tranh dân gian Đông Hồ tiếp tục được gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa; đồng thời nâng cao ý thức, trách nhiệm của người dân, cũng như chính quyền địa phương trong công tác bảo tồn các giá trị văn hóa này.

Phạm Quỳnh