Tuần lễ kỷ niệm 100 năm sân khấu kịch nói Việt Nam (1921 - 2021): Ngọn lửa hy vọng được thắp lên

Năm 1911, Nhà hát Lớn Hà Nội được xây dựng, đánh dấu một sự chuyển biến quan trọng trong hoạt động biểu diễn ở Việt Nam khi đó. Nhớ về một thời vàng son, sân khấu kịch Việt Nam có những giai đoạn khán giả rồng rắn xếp hàng mua vé trước cửa rạp, thậm chí phải mua vé chợ đen, để được thưởng thức “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”; “Đợi đến mùa xuân”; “Bệnh sĩ”… Đó cũng là thời của hàng loạt tác giả tên tuổi như Lưu Quang Vũ, Xuân Trình; đạo diễn Thế Lữ, NSND Nguyễn Đình Nghi, NSND Doãn Hoàng Giang, NSND Xuân Huyền, NSND Lê Hùng... Có những vở mỗi ngày phải diễn tới 4-5 suất để đáp ứng yêu cầu của khán giả.

Cảnh trong vở “Chén thuốc độc” (tác giả: Vũ Đình Long, đạo diễn: Bùi Như Lai)

Để kỷ niệm dấu mốc 100 năm này, Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam đã quyết định tái dựng tác phẩm kịch nói đầu tiên “Chén thuốc độc” của tác giả Vũ Đình Long. NSND Trịnh Thúy Mùi - Chủ tịch Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam cho biết, việc dựng lại và biểu diễn vở “Chén thuốc độc” là hoạt động chính kỷ niệm 100 năm hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu kịch nói Việt Nam. Vở kịch phản ánh hiện thực xã hội đương thời một cách sâu sắc và chân thực, qua nghệ thuật kịch ảnh hưởng phương Tây. Vấn đề hiện đại hóa đã được thể hiện qua thể loại, nội dung và hình thức, mở đường cho sự phát triển của loại hình kịch nói hiện đại sau này.

Cũng chính bởi sự đặc biệt ấy, nhiều diễn viên của các nhà hát cùng được chọn để tham gia vở diễn. Đây không chỉ là tác phẩm ghi dấu thành quả lao động nghệ thuật của hậu bối, mà còn là cái mốc để các nghệ sĩ cùng tự soi lại chặng đường đã qua để tự hoạch định đường hướng phát triển trong giai đoạn tới.

Theo PGS-TS. Trần Trí Trắc, nghệ thuật kịch Việt Nam ra đời bằng công lao trực tiếp của các trí thức Tây học ở Pháp hoặc ở trường Pháp tại Việt Nam, mà điển hình là Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh đã dịch đăng trên báo chí các thể loại thơ, ký, truyện, tiểu thuyết, kịch của Pháp cho độc giả Việt Nam. Sau này, đội ngũ trí thức yêu kịch ngày một đông, đại biểu của họ có thể kể đến Phạm Văn Duyệt, Đoàn Ân, Trần Tuấn Khải, Nguyễn Hữu Kim, Vũ Đình Long… Họ đã khởi xướng xây dựng nền kịch Việt Nam bằng tác giả và nghệ sĩ Việt Nam…

“Nghệ thuật kịch Việt Nam, 100 năm đã qua, đã trưởng thành từ không đến có, từ nghiệp dư đến chuyên nghiệp, từ thô sơ đến hiện đại, từ tài tử chơi vui đến “soi đường cho quốc dân đi”, “phò chính trừ tà”. Nó sinh ra bằng tiếp biến văn hóa với phương Tây và thành “chiến sĩ cách mạng”, gắn với con người làm nên lịch sử Việt Nam hiện đại và gắn kết với sân khấu truyền thống một cách sâu đậm, mang hồn cốt dân tộc Việt Nam”, PGS-TS. Trần Trí Trắc nhận định.

Kỷ niệm 100 năm hình thành và phát triển, sân khấu kịch nói cũng là dịp để chúng ta nhìn lại thực trạng của kịch nói đương đại. Nếu không có đại dịch Covid-19, thì sân khấu kịch nói ngày hôm nay cũng không còn hấp dẫn như những giai đoạn huy hoàng trước đây. NSƯT Trần Lực cho rằng, khán giả vẫn còn yêu sân khấu. “Vấn đề là sản phẩm của chúng ta thế nào và chúng ta có hiểu được khán giả đang muốn gì? Tôi cho rằng sân khấu kịch lạc hậu, tụt dốc là do nhận thức về sáng tạo của người nghệ sĩ”, nghệ sĩ Trần Lực tâm sự. “Với nghệ thuật, dấu ấn sáng tạo cá nhân là vô cùng quan trọng, nhưng lại chính là điều chúng ta đang thiếu. Chưa kể, từ tác giả cho tới người quản lý các đơn vị nghệ thuật cũng đang tự tạo ra ranh giới và tự kiểm duyệt cho mình bằng cách né tránh những đề tài thời sự được cho là nhạy cảm”.

Một số đạo diễn, người làm sân khấu kịch thẳng thắn chỉ ra, sân khấu kịch nói đang cực kỳ thiếu kịch bản hay. Đây là mấu chốt, vì đạo diễn dẫu có tài năng cũng khó xoay xở khi thiếu kịch bản tốt. NSND, đạo diễn Trần Minh Ngọc nhấn mạnh: Kịch nói đang thiếu những dấu ấn và phong cách sáng tạo riêng, thiếu tính đối thoại, phản biện từ cuộc sống. Và giải pháp chính vẫn là kịch bản và đạo diễn. Kịch hôm nay không thể nói những điều công chúng đã biết. Chẳng hạn như việc ca ngợi, tôn vinh lực lượng tuyến đầu cực khổ, vất vả thì người dân đều biết, đều cảm nhận qua báo chí, truyền hình mỗi ngày. Thay vào đó, sân khấu phải chạm đến góc khuất của những tấm gương hy sinh vì cộng đồng và dự báo một cuộc sống trong điều kiện bình thường mới người dân phải thích ứng như thế nào, NSND Trần Minh Ngọc gợi mở.

Trong khi đó, PGS-TS. Nguyễn Thị Minh Thái phân tích: “Kịch - thể loại hàng đầu của sân khấu Việt hiện đại đã thật mất trắng khán giả. Thử gạt bỏ lý do khách quan về đại dịch Covid-19 toàn cầu, xét kịch là thể loại chủ chốt và cách sáng tạo vở diễn kịch, với nguyên lý tả thực, trong tổ chức đối thoại (nên được gọi là kịch nói), khác hẳn với hình thái ước lệ, tả thần của chèo, tuồng (gọi là kịch hát, thực ra có cả múa), thì việc mất trắng khán giả của thể loại kịch, lại do bản thân kịch đã đánh mất chính bản chất thể loại của nó - là sự đối thoại với đương thời”.