Dệt may - ngành xuất khẩu chủ lực và nguy cơ “bẫy gia công”

	Thách thức mới cho ngành dệt may
	Dệt may cần thoát khỏi xưởng gia công

Xuất khẩu cao lợi nhuận thấp

Việt Nam đã vượt qua Bangladesh để vươn lên đứng thứ 3 về xuất khẩu hàng dệt may. Theo số liệu của Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS), tổng kim ngạch xuất khẩu hàng dệt may năm 2018 ước đạt trên 36 tỷ USD, tăng hơn 16% (tăng thêm 5 tỷ USD) so với 2017, chỉ phần tăng thêm này đã gần bằng kim ngạch xuất khẩu của năm 2007 – năm mà Việt Nam gia nhập WTO và là một trong những năm được coi là “hoàng kim” của ngành dệt may với tăng trưởng vượt bậc trên 30%.

Các phân khúc kéo sợi và may đã phát triển nhanh chóng nhưng phân khúc sản xuất vải lại kém phát triển và đang là “nút thắt cổ chai” của dệt may

Một thông số đáng chú ý khác là trong cơ cấu các ngành xuất khẩu, từ năm 2007 đến nay sau 11 năm, ngành dệt may vẫn chiếm gần 1/6 kim ngạch xuất khẩu trong khi nhiều ngành khác có sự sụt giảm trước sự trỗi dậy của xuất khẩu hàng điện tử, linh kiện điện tử… Việc giữ được tỷ trọng trong cơ cấu xuất này là rất ấn tượng.

Và dệt may là một ngành còn nhiều dư địa tăng trưởng và xuất khẩu. Theo chuyên gia, ngành dệt may sẽ đặc biệt phát triển ở những quốc gia đông dân với GDP bình quân đầu người dưới 8.000 USD/năm trong khi con số này ở Việt Nam hiện nay mới đạt khoảng 2.350 USD /năm. Điều đó có nghĩa là, nếu tốc độ tăng trưởng GDP bình quân đầu người đạt 7%/năm thì ngành dệt may vẫn còn dư địa phát triển tốt trong nhiều năm tới.

Và một thực tế mang tính quy luật là hầu hết các quốc gia công nghiệp tiên tiến như Anh, Đức, Pháp, Ý, Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc… đều đã trải qua quá trình phát triển ngành công nghiệp dệt may. Như vậy, dư địa còn lớn nhưng đã xuất hiện nỗi lo cho sự phát triển bền vững của ngành này.

Trong những năm qua dệt may đã có những bước phát triển vượt bậc nhưng câu chuyện xuất khẩu cao - lợi nhuận thấp và khai thác cạn kiệt nguồn lao động vốn xuất hiện từ hàng thập kỷ trước thì đến nay vẫn hiện hữu do vẫn còn những “nút thắt cổ chai” và bẫy “gia công”. Nếu không thoát lên và vượt qua được thì khó nói đến câu chuyện phát triển bền vững.

Nút thắt lớn nhất là sự phát triển không đồng đều giữa các khâu đoạn, phân khúc trong ngành. Trong khi các phân khúc kéo sợi và may đã có sự phát triển nhanh chóng thì phân khúc sản xuất vải (bao gồm dệt, nhuộm, hoàn tất) lại kém phát triển. Có tới 2/3 lượng sợi sản xuất trong nước (khoảng 750.000 tấn) phải tìm đường xuất khẩu trong bối cảnh thị trường thế giới liên tục thay đổi và giá cả liên tục giảm) thì nguồn vải đang lệ thuộc nặng nề vào nhập khẩu.

Chỉ tính riêng năm 2017, để phục vụ ngành may mặc, vẫn phải nhập khẩu khoảng 11 tỷ USD vải. “Việc phụ thuộc vào nhập khẩu nguyên liệu đầu vào khiến hiện tại Việt Nam khó thoát khỏi phương thức gia công tại phân khúc may vốn có giá trị sản xuất rất thấp và khai thác cạn kiệt nguồn lao động”, ông Nguyễn Văn Tuấn - Chủ tịch Hiệp hội Bông sợi Việt Nam nhận định.

Những vấn đề như trên khiến các DN trong ngành mất đi tính chủ động trong kinh doanh, hạn chế sự sáng tạo và khó có thể nâng cao giá trị sản xuất. Ngoài những DN FDI lớn sở hữu cả chuỗi cung ứng trong đó có nhuộm, thì chỉ có vài DN lớn trong nước có khâu đoạn nhuộm nhưng quy mô nhỏ và chất lượng ở mức trung bình. Hầu hết các DN nhuộm nhỏ trong nước tồn tại ở dạng các làng nghề, phân tán, với công nghệ lạc hậu, thiếu đầu tư vào xử lý nước thải gây ảnh hưởng tới môi trường nên chỉ hoạt động ở mức cầm chừng.

Đâu là giải pháp?

Theo ông Nguyễn Văn Tuấn, nguyên nhân chính của tình trạng “nút thắt cổ chai” nêu trên là do điểm đứt gẫy tại phân khúc nhuộm khi nhận thức về ngành này chưa đúng, chưa đủ, khiến chưa có chính sách quy hoạch vùng miền nhất quán tại địa phương dẫn đến thiếu cơ sở hạ tầng phục vụ ngành, như thiếu khu công nghiệp đặc thù chuyên ngành được trang bị hệ thống xử lý nước thải tập trung đạt chuẩn.

Các DN trong nước còn thiếu kinh nghiệm, hạn chế về trình độ kỹ thuật, thiết bị máy móc và thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao. Trong khi nhuộm gia công là giải pháp tối ưu không chỉ thúc đẩy sự phát triển của các DNNVV mà còn giúp tiết kiệm tối đa chi phí đầu tư và bảo vệ môi trường (BVMT) thì tại Việt Nam, hình thức này không được khuyến khích và cho phép tại rất nhiều địa phương và khiến nhà đầu tư e ngại khi triển khai khâu đoạn này.

Để hướng tới sự phát triển ổn định và bền vững của ngành dệt may, việc xóa bỏ yếu kém trong khâu sản xuất vải nói chung và trong phân khúc nhuộm nói riêng cần được coi là nhiệm vụ cốt lõi. Nhiệm vụ này đã được đặt ra trong Quyết định số 68/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 18/1/2017 về phát triển công nghiệp phụ trợ đến năm 2020, tầm nhìn đến 2025, với các mục tiêu cụ thể cho ngành như: Đáp ứng được 45% vào năm 2020 (tức phải sản xuất thêm 1,7 tỷ mét vải); và đáp ứng được 65% vào năm 2025 (tức sản xuất thêm 10 tỷ mét vải).

Theo Chủ tịch Hiệp hội Bông sợi Việt Nam, để hiện thực hóa được các mục tiêu, nhiệm vụ như trên cần một nhóm các giải pháp phải thực hiện. Trong đó, cần cho phép hình thành và cấp bổ sung ưu đãi đầu tư các khu công nghiệp chuyên ngành có cơ sở hạ tầng, kỹ thuật đủ tiêu chuẩn, đáp ứng việc phát triển ngành nhuộm một cách bài bản, tận dụng khoa học công nghệ, giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường.

Thực tế hiện nay, Việt Nam có hàng trăm khu công nghiệp lớn nhỏ có thể tiếp nhận các nhà máy kéo sợi, dệt, may nhưng lại rất thiếu các khu công nghiệp có thể đáp ứng yêu cầu của ngành nhuộm hoặc dệt - nhuộm - hoàn tất vải.

Do đó, yêu cầu đặt ra là việc cần thiết phải hình thành các khu công nghiệp đặc thù, được thiết kế chuyên nghiệp dành cho việc phát triển sản xuất vải, đặc biệt là phân khúc nhuộm. Việc phát triển các khu công nghiệp chuyên ngành sẽ cho phép việc phân công lao động theo chiều sâu, liên kết chặt chẽ thành chuỗi hoàn chỉnh tại một khu vực.

Bên cạnh đó, cần tiếp tục đẩy mạnh thu hút đầu FDI và đẩy mạnh hợp tác, liên doanh liên kết, chuyển giao công nghệ giữa các DN trong và ngoài nước trong lĩnh vực dệt nhuộm. Giai đoạn 2000 - 2017, tổng vốn lũy kế FDI vào ngành dệt may Việt Nam đạt 18 tỷ USD nhưng mới chủ yếu vào phân khúc kéo sợi và may.

Ở phân khúc dệt nhuộm, một số DN FDI lớn phản ánh hiện còn nhiều bất cập trong chính sách thu hút đầu tư tại cấp địa phương, khiến DN gặp vướng mắc trong quá trình triển khai sản xuất thực tế. Do đó cần nghiên cứu bổ sung chính sách ưu đãi trong thu hút đầu tư xây dựng mới hoặc mở rộng nhà máy nhuộm hoặc tổ hợp dệt - nhuộm - hoàn tất vải, đồng thời rà soát hành lang pháp lý, loại bỏ các giấy phép con, cho phép nhuộm gia công (với điều kiện tuân thủ các yêu cầu khác về BVMT).

Cùng với đó, cần hỗ trợ đào tạo, bổ sung số lượng, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu mở rộng của lĩnh vực dệt sợi - sản xuất vải - nhuộm - hoàn tất. Hiện phần lớn các công ty cả trong nước và FDI sản xuất các sản phẩm dệt may hoàn thiện đều phải sử dụng chuyên gia, kỹ thuật viên nước ngoài cho quy trình nhuộm, hoàn thiện vải, xử lý nước thải, quản lý môi trường đối với ngành nhuộm khiến chi phí sản xuất bị đội lên cao, giảm khả năng cạnh tranh với các sản phẩm cùng loại của DN nước ngoài.