Đưa hoạt động Kiểm soát và Kiểm toán nội bộ tại QTDND đi vào thực chất

Phó Thống đốc Thường trực NHNN Đào Minh Tú phát biểu chỉ đạo tại hội thảo

Thông tư số 44/2011/TT-NHNN, ngày 29/12/2011 quy định về hệ thống kiểm soát nội bộ và kiểm toán nội bộ của tổ chức tín dụng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài (Thông tư số 44), về cơ bản đã tạo một hành lang pháp lý để các QTDND hoạt động an toàn, hiệu quả.

Tuy nhiên, trong quá trình hoạt động, các quy định về việc kiểm soát (KS) và kiểm toán nội bộ (KTNB) tại Thông tư số 44 còn có một số nội dung chưa phù hợp với thực tế hoạt động của hệ thống QTDND.

"NHNN Việt Nam thấy rằng, việc sửa đổi Thông tư số 44 và một số quy định liên quan là yêu cầu cấp thiết để các QTDND hoạt động an toàn, hiệu quả, phù hợp với tình hình mới, điều kiện mới" ông Trần Đăng Phi, Phó Chánh thanh tra Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng, NHNN nhấn mạnh tại Hội thảo với chủ đề “Hoàn thiện khung pháp lý kiểm soát và kiểm toán nội bộ nhằm đảm bảo an toàn tại các quỹ tín dụng nhân dân” do Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng, Học viện Ngân hàng, Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam và Hiệp hội QTDND phối hợp tổ chức sáng 4/11/2022.

Nhiều rào cản thực thi

Chủ tịch HĐQT Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam Nguyễn Quốc Cường cho biết, 3 trụ cột để một tổ chức phát triển bền vững là nguồn tài chính thông suốt, nguồn nhân lực chất lượng cao và hệ thống quản trị điều hành, KS, KTNB. Trong đó, KS và KTNB là bộ phận quan trọng của công tác quản trị điều hành, quyết định sự thành công của tổ chức.

Với hệ thống QTDND, quy trình KS, KTNN đã được các QTDND xây dựng và thực hiện theo đúng hướng dẫn của NHNN trên cơ sở Thông tư 44. Các QTDND đã chú trọng việc bồi dưỡng nguồn nhân lực về KS, KTNB, chọn lọc cán bộ cử đi học, bồi dưỡng đào tạo trong thời gian vừa qua. Tuy nhiên vẫn còn một số QTDND chưa bám sát mục tiêu hoạt động, có biểu hiện chạy theo lợi nhuận, các quy chuẩn về KS, KTNB chưa được coi trọng. Quan điểm cách thức điều hành chỉ đạo bộ máy lãnh đạo, tính trung thực, giá trị đạo đức, cơ cấu tổ chức bộ máy quy chế, quy trình thủ tục, quan điểm của các QTDND về tầm quan trọng của KS, KTNB vẫn còn khác nhau. Có QTDND chưa tách biệt được các mảng nghiệp vụ này. Cán bộ làm chuyên môn KS, KTNB đồng thời làm nhiều vị trí khác.

"Vì vậy để hệ thống QTDND ngày càng phát triển ổn định, bên cạnh việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, tăng cường sự hiểu biết về pháp luật của QTDND thì rất cần thiết lập hệ thống KS, KTNB hiệu quả nhằm quản lý, kiểm soát về rủi ro, nâng cao đạo đức nghề nghiệp và an toàn hoạt động của các QTDND. Đây cũng là một nhiệm vụ hết sức quan trọng trong quá trình tái cơ cấu hệ thống QTDND" ông Cường cho biết.

Yêu cầu có một hệ thống KS, KTNB cho riêng hệ thống QTDND càng trở lên cần thiết khi các chuyên gia, nhà nghiên cứu cũng như chính các QTDND từ thực tế kinh nghiệm hoạt động của mình chỉ ra việc chưa có quy trình KS, KTNB cho riêng hệ thống QTDND và nhận thức chưa đúng của các QTDND về vai trò KS, KTNB là một trong những nguyên nhân dẫn đến những rủi ro của hệ thống QTDND trong thời gian qua.

Chủ tịch Ngân hàng Hợp tác xã Việt Nam Nguyễn Quốc Cường phát biểu chào mừng hội thảo

Phó tổng thư ký Hiệp hội QTDND TS.Nguyễn Thị Kim Thanh cho biết, qua nghiên cứu các vụ án của các QTDND được đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng kể từ khi thành lập đến nay, các vi phạm dẫn đến thất thoát tài sản của các QTDND, chủ yếu là do thiếu sự giám sát lẫn nhau; lãnh đạo không kiểm soát các hoạt động ủa nhân viên; nhân viên không kiểm soát được hoạt động của lãnh đạo, đã dẫn đến vi phạm các quy định quản lý của NHNN.

Tuy nhiên, Giám đốc NHNN chi nhánh tỉnh Sơn La, Trịnh Công Văn chỉ ra 5 vấn đề khó khăn khi thực hiện các quy định về KS, KTNB không chỉ riêng trên điạ bàn Sơn La. Trong đó, khó khăn lớn nhất là việc bố trí nguồn lực để tổ chức thực hiện. Do quy mô, hoạt động, năng lực tài chính nhân sự còn nhiều hạn chế so với NHTM nên chất lượng nhân sự còn nhiều hạn chế về năng lực. Như thành viên ban kiểm soát phải là người có năng lực rất cao, mới có thể cảnh báo những rủi ro. "Nhưng hiện có cán bộ ngay cả nghiệp vụ tại QTDND cũng không hiểu hết, thì sao có thể cảnh báo quản trị rủi ro, mà thuê chuyên gia thì QTQND không có khả năng", ông Văn cho biết.

Việc hạn chế về năng lực tài chính cũng dẫn tới QTDND không bố trí ưu tiên tài chính cho hoạt động thuê tạo lập khung pháp lý, quy chế KS, KTNB. "Hiệp hội QTDND và NHHT kinh phí cũng hạn hẹp và khó khăn dẫn đến việc không có nguồn đào tạo cho đội ngũ KS, KTNB nên chất lượng nguồn nhân lực giậm chân tại chỗ thậm chí thụt lùi" ông Văn cho hay. Bên cạnh đó, thiếu nguồn lực cũng dẫn đến việc trang bị công nghệ của QTDND chủ yếu phục vụ theo dõi tiền vay, tiền gửi, thành viên, không có phần mềm KS, KTNN.

Thứ hai, việc xây dựng các chính sách, quy chế, quy định, quy trình nội bộ tại QTDND chưa đảm bảo đầy đủ và đúng theo quy định của pháp luật, còn chung chung. Hiện vẫn chưa cụ thể hóa các quy trình cho vay đối với khách hàng cá nhân, quy trình luân chuyển chứng từ trong giao dịch... Trong khi đó, đây là những công cụ để cán bộ làm KS, KTNB chiếu vào để đánh giá các phần thi hành nghiệp vụ, phát hiện những vi phạm, trách nhiệm thuộc về ai và những ai có liên quan, những rủi ro, bất cập trong hoạt động của QTDND.... Việc thiếu các thước đo khiến các cán bộ KS, KTN không biết lấy cơ sở gì để đưa ra khuyến nghị trong hoạt động.

Thứ ba là các quỹ không có chiến lược hoạt động 5 - 10 năm, nên KS, KTNB không có căn cứ để xác định QTDND đi đúng hướng hay chệch hướng để đưa ra cảnh báo. Thứ tư là nhận thức về vai trò, tác dụng, sự cần thiết của hoạt động KS và KTNB đối với Lãnh đạo và nhân viên QTDND còn rất hạn chế như ban lãnh đạo quỹ (HĐQT, ban giám đốc) chưa coi trọng và thấy hết vai trò rất quan trọng của hoạt động KS và KTNB (xem đây là tai, mắt, tay chân của mình để phục vụ cho quản lý điều hành; đây là điều hiển nhiên cần phải có trong hoạt động quỹ). Nhận thức từ lãnh đạo đến nhân viên (từ trên xuống dưới và ngược lại) chưa thông và chưa thấy tác dụng vai trò to lớn của KS & KTNB dẫn đến không có sự đồng lòng, đồng thuận, xem nhẹ và coi như một gánh nặng; việc thành lập ra và hoạt động của bộ phận này chỉ để đối phó với cơ quan quản lý, dẫn đến việc bố trí nguồn lực bất hợp lý, bố trí người làm ở bộ phận này là những người có năng lực hạn chế, bố trí người dễ sai bảo.

Khó khăn cuối cùng mà ông Văn chỉ ra đó chính là do không ai hướng dẫn, chỉ bảo nên các QTDND không hiểu, không thấy tác dụng gì của KS, KTNB mà chỉ thấy gánh nặng, cho nên làm đối phó (các QTDND đi xin các quy định, quy chế...về sửa) càng làm càng thấy quá phức tạp và chuyển sang trạng thái “cứ kiến nghị sửa đổi, bổ sung quy định của pháp luật như: đơn giản hơn, cụ thể hơn, bỏ cái này, bỏ cái kia... đôi khi việc sửa đổi đó gây bất lợi cho hoạt động Qũy tín dụng”.

Những vướng mắc này đã được NHNN Chi nhánh Sơn La tháo gỡ bằng việc đả thông được nhận thức của BLĐ quỹ và nhân viên QTDND về vai trò, tác dụng của hoạt động KS, KTNB; Đào tạo và hướng dẫn lại cho QTDND về vấn đề này với sự giúp đỡ của Ban lãnh đạo NHNN, Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng, NHHTX, Hiệp hội QTD; Thiết lập được hệ thống kiểm soát và kiểm toán nội bộ, phần nào đáp ứng được yêu cầu quản trị.

Các đại biểu phát biểu góp ý xây dựng quy chế về kiểm soát và kiểm toán nội bộ với hoạt động QTDND

Từ kinh nghiệm triền khai của mình ông Văn kiến nghị Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng tham mưu cho Thống đốc ban hành Thông tư thay thế Thông tư 44 quy định riêng về Hệ thống KSNB và KTNB cho QTDND để đảm bảo phù hợp với mô hình QTDND. Trước khi ban hành cần khảo sát các thực tế hoạt động các quỹ, lấy ý kiến các chuyên gia, Ý kiến NHNN chi nhánh....

Ông cũng đề nghị Hiệp hội QTD, NHHTX hàng năm tổ chức lớp tập huấn về KS và KTNB, xây dựng những quy định, quy chế, văn bản mẫu mẫu liên quan đến hoạt động KS và KTNB để hướng dẫn tập huấn cho các QTDND.

Trên cơ sở phân tích thấu đáo về sự khác nhau giữa NHTM và QTDND và những vướng mắc của hệ thống QTDND tại Thông tư 44, TS. Nguyễn Thị Kim Thanh đã đề xuất hướng chỉnh sửa quy định về hệ thống KS, KTNB QTDND với các cấu phần của hệ thống Kiểm soát nội bộ bao hàm 5 nhóm quy định.

Trong đó, quy định liên quan đến việc thiết lập môi trường kiểm soát của QTDND cần quy định rõ trách nhiệm của Hội đồng quản trị, nhất là Chủ tịch Hội đồng quản trị, Giám đốc và Ban kiểm soát và phải có sự phân công phân nhiệm rõ ràng trong từng cấp quản lý và nhân viên phù hợp với quy định của pháp luật.

Đồng thời quy định các vấn đề, để Lãnh đạo QTDND phải luôn coi trọng công tác kiểm soát nội bộ, phải thể hiện được phong cách điều hành khoa học, có đạo đức nghề nghiệp, thể thiện tính trung thực, trách nhiệm trong công việc luôn là tấm gương sáng cho cấp dưới; Truyền đạt mệnh lệnh, chỉ đạo rõ ràng tới các nhân viên của quỹ.

Bà Thanh cũng phân tích quy định về quản lý rủi ro trong hoạt động của các QTDND không nên quy định 3 tuyến phòng thủ như tại Thông tư 13 dành cho các NHTM vì QTDND quy mô hoạt động nhỏ, các nghiệp vụ hoạt động đơn giản hơn NHTM. Trong đó nên quy định mở về cơ cấu tổ chức về quản lý rủi ro: Tùy theo quy mô, điều kiện về nguồn lực và mức độ phức tạp của hoạt động kinh doanh, QTDND tự quyết định cơ cấu tổ chức của bộ phận quản lý rủi ro.

Riêng cá nhân bà đề xuất "Đối với QTDND có quy mô hoạt động lớn, có số lượng cán bộ trên 15 người cần thiết lập bộ phận quản lý rủi ro để giúp Ban điều hành nhận dạng đầy đủ, đo lường chính xác, theo dõi thường xuyên, có giải pháp phòng ngừa kịp thời, giảm thiểu rủi ro trọng yếu và kiểm soát trạng thái rủi ro, đảm bảo tuân thủ các hạn mức rủi ro đã được QTDND xác định; Đối với quỹ có quy mô vừa và nhỏ, có số lượng cán bộ từ 15 người trở xuống có thể không thành lập bộ phận quản lý rủi ro, nhưng hàng tháng Ban điều hành bao gồm Giám đốc, Phó Giám đốc và Trưởng các bộ phận nghiệp vụ họp bàn xác định rủi ro trọng yếu, nhận diện rủi ro, đánh giá mức độ rủi ro và đưa ra biện pháp ứng phó để giảm thiểu rủi ro đến mức thấp nhất.

Đối với quy định về các hoạt động Kiểm soát nội bộ cần quy định cụ thể về hoạt động kiểm soát đối với từng mảng hoạt động, như hoạt đông tín dụng; hoạt động huy động vốn; hoạt động kiểm soát quản lý vốn và tài sản; kho quỹ; quản lý kế toán tài chính; kiểm soát việc thực hiện các quy định bảo đảm an toàn hoạt động của QTDND; Kiểm soát việc phân loại nợ, trích lập dự phòng rủi ro; Kiểm soát kế toán.

Các mảng hoạt động nghiệp vụ trên cần được quy định rõ mục đích của kiểm soát và nội dung cụ thể cần được kiểm soát là gì. Bên cạnh đó, cần phải có Quy định về cơ chế thông tin và truyền thông và Quy định việc giám sát và thẩm định.

Cần thiết có thể ban hành một thông tư riêng

Đồng thuận với các quan điểm của các chuyên gia, Phó vụ trưởng Vụ pháp chế NHNN Vũ Ngọc Lan cho biết, việc xây dựng mô hình, quy trình riêng cho KS, KTNB cho các QTDND còn phải cần thời gian vì quy định này hiện đang được điều chỉnh trong Luật các TCTD tại Điều 40 và 93. Tuy nhiên, bà Lan cũng nhấn mạnh lại sai sót của các QTDND vừa qua là do chưa làm tốt KS, KTNB, vì vậy để sửa chữa trước những sai sót này nên xây dựng cẩm nang, sổ tay hướng dẫn kịp thời các QTDND trong việc xây dựng quy trình KS, KTNB để khắc phục những tồn tại vừa qua.

Các đại biểu tham dự hội thảo

Kiến nghị việc sửa đổi Thông tư số 44 không chỉ cần thiết đối với hoạt động QTDND mà cả NHHT khi hoạt động của đơn vị mang tính đặc thù khác với các NHTM, Trưởng ban Kiểm soát NHHT Vũ Ngọc Khuynh chỉ ra Thông tư số 44 là ban hành cho các tổ chức tín dụng nói chung chứ không phải là hệ thống QTDND và NHHT với đặc thù riêng là mô hình tổ chức HTX.

"Nguyên tắc của HTX mà người quản trị, điều hành đã bị bỏ qua rất nhiều trong hoạt động QTDND đó là vấn đề thành viên. Đây cũng là tính ưu việt của các QTDND thì từ góc độ ngược lại kiểm tra, kiểm soát từ phía thành viên chính là vấn đề cốt tử với hoạt động QTDND. Khi chúng ta thể chế hóa vai trò kiểm tra, giám sát và để thành viên hiểu và biết vai trò của mình, họ sẽ tham gia giám sát hiệu quả QTDND" ông Khuynh phân tích.

Chủ trì và kết luận hội nghị, Phó Thống đốc Thường trực NHNN Đào Minh Tú nhận định việc sửa đổi Thông tư số 44 là cần thiết và cấp bách bởi một trong những nguyên nhân chính gây nguy cơ rủi ro, đổ vỡ hệ thống QTDND trong thời gian qua cũng như hoạt động của một số QTDND không hiệu quả, chệch hướng tôn chỉ mục đích là do hoạt động KS và KTNB của một số QTDND rất yếu kém. Vì vậy, ngay lúc này rất cần thiết chấn chỉnh và nâng cao vai trò công tác kiểm soát, kiểm toán nội bộ của các QTDTD, nếu làm tốt công tác này ngay từ trong nội tại của các QTDND sẽ hạn chế rủi ro, ngăn chặn được các tiêu cực, đảm bảo việc tuân thủ các quy định pháp luật.

Chỉ ra một số nguyên nhân ảnh hưởng đến công tác kiểm soát, kiểm soát nội bộ của hệ thống QTDND còn hạn chế, thực trạng QTDTD nào cũng có bộ phận kiểm soát tuy nhiên hoạt động chưa hiệu quả hoặc nhiều nơi cán bộ Quỹ đã nhận thức được tầm quan trọng của công tác kiểm soát, kiểm toán nộ bộ nhưng năng lực còn yếu, hạn chế, không có nhiều cơ hội đào tạo, Phó Thống đốc cho rằng việc quan trọng lúc này là làm sao để phát huy được vai trò của thành viên trong việc giám sát hoạt động của QTDND. Chúng ta phải xây dựng hành lang pháp lý cho hoạt động của Quỹ đáp ứng mô hình hiện tại.

Đi vào cụ thể, theo Phó Thống đốc, để nâng cao năng lực, nâng cao vai trò hiệu quả của công tác kiểm soát, kiểm toán nội bộ và sửa đổi Thông tư số 44 thì đối với hệ thống quỹ tín dụng nhân dân, đúng theo quan điểm, chủ trương của Đảng và Nhà nước thì vẫn theo mô hình hợp tác xã. Muốn vậy, phải tiếp tục đảm bảo ổn định, an toàn, lành mạnh của các QTDND, khi đã lành mạnh thì phải tiếp tục phát triển. Ngược lại, nếu phát triển mô hình không phù hợp thì phải nghiên cứu ra mô hình phù hợp. Đồng thời, củng cố từng bước để các QTDND phát triển tại chỗ trên cơ sở đảm bảo ổn định, an toàn.

Để làm được điều này, Phó Thống đốc nhấn mạnh, cơ quan quản lý Nhà nước, cơ quan ban hành chính sách, chuyên gia, NHHT... cần đồng thuận, nhận thức rõ về vai trò, chức năng và sự cần thiết của bộ phận KS, KTNB từ đó thiết kế xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý KS và KTNB nhằm đảm bảo an toàn hoạt động tại các QTDND. Và nhận thức này phải lan tỏa xuống từng QTDND. Để khi triển khai thực hiện, thậm chí chi phí cao hơn chi phí hiện tại QTDND vẫn phải tuân thủ để đảm bảo an toàn hoạt động.

Phó Thống đốc chỉ đạo các cơ quan quản lý, ban hành chính sách nhanh chóng thiết lập củng cố chấn chỉnh lại hệ thống KS, KTNB đảm bảo được yêu cầu an toàn của từng quỹ; phân cấp yêu cầu KS, KTNB theo từng cấp quy mô. Yêu cầu các đơn vị quản lý phải nghiên cứu một cơ chế tổ chức vận hành, chức năng nhiệm vụ của các bộ phận KS và KTNB với chức năng và thẩm quyền rõ ràng để HĐQT không thể làm nhược hóa chức năng của KS, KTNB. Đồng thời khi thanh kiểm tra, phải thanh kiểm trả cả về hoạt động KS, KTNB.

Phó Thống đốc yêu cầu sớm sửa Thông tư 44 với các quy định chung của cả các TCTD trong đó có QTDND. "Trường hợp cần thiết có thể xây dựng một thông tư riêng cho hệ thống QTDND để hệ thống hoạt động tốt hơn, minh bạch an toàn hơn", ông gợi ý.

Bên cạnh đó, Phó Thống đốc đề nghị sự tăng cường phối hợp giữa các NHNN chi nhánh, NHHT; Hiệp hội QTDND và Học viện Ngân hàng trong việc tăng cường bối dưỡng đào tạo về KS, KTNB cho các QTDND. Giám đốc NHNN chi nhánh có trách nhiệm xiết lại hoạt động này và yêu cầu các quỹ thực hiện.

Với Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng, NHNN chi nhánh tỉnh, NHHT, Bảo hiểm tiền gửi, Phó Thống đốc cũng đặt ra yêu cầu cần tăng cường thêm trách nhiệm, vai trò nâng cao hiệu quả công tác KS, KTNB của các QTDND trong thời gian tới, và đánh giá, nhìn nhận đầy đủ thêm về vai trò trách nhiệm của các bộ phận này trong QTDND. Cơ quan Thanh tra, giám sát ngân hàng cần khai thác bộ phận KS, KTNB để nắm bắt thông tin cũng như tăng cường việc giám sát các QTDND, đồng thời cho họ thấy công việc của họ không chỉ là nhiệm vụ được QTDND trả lương mà còn chịu sự giám sát khác từ NHNN để họ tăng cường hoạt động, tránh bị vô hiệu hóa.

Trước đề nghị của các QTDND cho rằng việc kiểm toán độc lập, tốn tiền tốn thời gian mà kết quả có lúc vẫn không sát thực tế, Phó Thống đốc đề nghị nghiên cứu xây dựng bộ phận kiểm toán nội bộ độc lập hỗ trợ các QTDND thay vì phải thuê kiểm toán độc lập hàng năm.

"Nếu có bộ phận kiểm toán nội bộ độc lập và đặt trong NHHT sẽ trang bị thêm một công cụ cho NHHT trong việc tăng cường vai trò đầu mối hỗ trợ hệ thống, thanh tra cũng có thêm một kênh để nắm bắt thông tin, tăng cường giám sát" ông phân tích.

Cuối cùng Phó Thống đốc Thường trực Đào Minh Tú cũng đặt hàng các đơn vị tổ chức hội thảo này nghiên cứu triển khai thêm nhiều hội thảo khoa học khác, để giải quyết những vấn đề còn tồn tại của hệ thống QTDND, đảm bảo mục tiêu cuối cùng là phát triển hệ thống an toàn lành mạnh không chỉ đáp ứng yêu cầu hiện tại mà còn chuẩn bị những nền tảng cho sự phát triển mô hình QTDND trong tương lai đóng góp vào sự phát triển của kinh tế đất nước.