Hướng tới hệ thống thuế hiện đại, công bằng và nhân văn

Cải cách căn bản để giảm gánh nặng hành chính và chi phí tuân thủ

Tuy nhiên, đại biểu Lê Hoàng Anh (Gia Lai), Ủy viên Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội cho rằng, dự thảo Luật hiện còn tồn tại một số vấn đề lớn: phạm vi điều chỉnh quá rộng, quy định chi tiết nặng về thủ tục hành chính, chưa đồng bộ về dữ liệu và bỏ trống cơ chế quản lý khu vực kinh tế số. Nhiều khoản thu như tiền sử dụng đất, phí, lệ phí, khai thác khoáng sản… đã được điều chỉnh trong các luật chuyên ngành, nhưng Dự thảo lại mở rộng điều chỉnh sang những lĩnh vực này, gây chồng chéo và xung đột thẩm quyền giữa các cơ quan quản lý.

Về phương thức quản lý, đại biểu Lê Hoàng Anh nhận định: “Chúng ta nói chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, nhưng trong dự thảo vẫn còn nặng tiền kiểm. Quy trình nộp hồ sơ, giải trình, chờ phê duyệt vẫn giữ mô hình cũ. Đây là nguyên nhân khiến doanh nghiệp Việt Nam phải mất khoảng 1.000 giờ mỗi năm cho nghĩa vụ thuế, cao hơn nhiều so với khu vực”. Cải cách hành chính chỉ thực sự có ý nghĩa khi chuyển toàn bộ quy trình lên môi trường điện tử, thay thế cơ chế “xin - cho” bằng cơ chế tự động và minh bạch, đại biểu Lê Hoàng Anh nói.

Từ thực tiễn đó, đại biểu Lê Hoàng Anh đề nghị bổ sung quy định bắt buộc thực hiện toàn bộ thủ tục thuế trên môi trường điện tử, trừ trường hợp bất khả kháng; đồng thời phân loại người nộp thuế theo mức độ rủi ro để áp dụng cơ chế hậu kiểm thông minh. Nhóm tuân thủ tốt được hoàn, miễn, khoanh nợ tự động; nhóm rủi ro cao mới phải tiền kiểm. Cùng với đó, cần chuẩn hóa dữ liệu thuế liên thông giữa ngân hàng, sàn thương mại điện tử, hải quan, và cung cấp phần mềm khai, hóa đơn điện tử miễn phí cho hộ kinh doanh nhỏ, giảm gánh nặng tuân thủ.

Đại biểu Nguyễn Thị Lệ (TP.Hồ Chí Minh) bày tỏ quan điểm ủng hộ mạnh mẽ mô hình quản lý dựa trên dữ liệu và phân tích rủi ro. Bà Nguyễn Thị Lệ cho rằng, cách tiếp cận này không chỉ giúp ngành Thuế sử dụng hiệu quả nguồn lực, mà còn bảo đảm công bằng giữa người nộp thuế, tránh tình trạng “người tuân thủ bị làm khó, người vi phạm lại lọt lưới”. Tuy nhiên, chúng ta cần có quy trình minh bạch và cơ chế giải trình rõ ràng để ngăn chặn rủi ro phân loại sai hoặc lạm quyền.

Bổ sung thêm góc nhìn thực tiễn, một số đại biểu cho rằng, bên cạnh điện tử hóa, luật cần quy định rõ nguyên tắc phân loại và công khai tiêu chí rủi ro, để người nộp thuế biết mình thuộc nhóm nào và được quyền khiếu nại, giải trình khi bị xếp sai hạng. “Công bằng trong thủ tục là nền tảng của công bằng thuế”, một đại biểu nhấn mạnh.

Thu đúng, thu đủ trong kinh tế số và thương mại điện tử

Một vấn đề khác được các đại biểu đặc biệt quan tâm là thuế trong khu vực kinh tế số và thương mại điện tử - là nguồn thu tiềm năng nhưng cũng là vùng rủi ro thất thu cao nhất. Đại biểu Lê Hoàng Anh dẫn chứng: “6 tháng đầu năm 2025, Việt Nam thu được hơn 100.000 tỷ đồng từ thương mại điện tử, tăng 58% so với cùng kỳ, nhưng tỷ lệ người nộp thuế vẫn rất thấp so với quy mô giao dịch thực tế”.

Thế nhưng, Dự thảo mới chỉ yêu cầu các nền tảng có chức năng thanh toán thực hiện khấu trừ và nộp thay thuế, trong khi chuỗi thương mại điện tử hiện nay gồm nhiều chủ thể – từ sàn bán hàng, quảng cáo, logistics đến thanh toán xuyên biên giới. Nếu không xác định rõ trách nhiệm từng bên, cơ quan thuế sẽ không thể kiểm soát được doanh thu thực tế. Đại biểu Lê Hoàng Anh đề xuất bổ sung điều khoản buộc các tổ chức nước ngoài cung cấp hàng hóa, dịch vụ qua nền tảng số phải đăng ký mã số thuế điện tử và kê khai qua Cổng thuế số quốc gia; ngân hàng và trung gian thanh toán phải khấu trừ, kê khai và nộp thay thuế; đồng thời thiết lập cơ chế chia sẻ dữ liệu bắt buộc giữa sàn thương mại điện tử, ví điện tử, ngân hàng, doanh nghiệp logistics và cơ quan thuế thông qua chuẩn API quốc gia.

Các đại biểu cũng kiến nghị xây dựng Cổng thuế thương mại điện tử quốc gia, kết nối dữ liệu với hải quan và ngân hàng để phân tích dữ liệu lớn, phát hiện trốn thuế và chuyển giá số. Nếu làm được, đây sẽ là cuộc cải cách lớn nhất trong 20 năm qua của ngành Tài chính - thời điểm không thể trì hoãn, vì dữ liệu chính là yếu tố quyết định.

Đại biểu Nguyễn Lâm Thành (Thái Nguyên) thì đề nghị bổ sung khái niệm “cá nhân cư trú kỹ thuật số” để xử lý các trường hợp làm việc từ xa hoặc có thu nhập xuyên biên giới, đồng thời nhấn mạnh cần làm rõ cách xác định nguồn thu nhập phát sinh tại Việt Nam thông qua nền tảng mạng - một khoảng trống pháp lý chưa được đề cập trong dự thảo hiện hành. Đại biểu Nguyễn Lâm Thành cũng lưu ý, việc miễn thuế đối với lãi tiền gửi ngân hàng và hợp đồng bảo hiểm nhân thọ cần được phân loại rõ: khoản lãi nhỏ, phổ thông có thể miễn; nhưng với cá nhân có tiền gửi hàng chục hoặc hàng trăm tỷ đồng, Nhà nước nên có cơ chế điều tiết hợp lý. “Đây không chỉ là công bằng thuế, mà còn là công bằng xã hội”, đại biểu Nguyễn Lâm Thành nói.

Bổ sung ý kiến này, một số đại biểu khác cho rằng, chênh lệch giá vàng cũng cần được xem xét trong phạm vi chịu thuế, nhưng phải tinh tế và linh hoạt: đánh thuế quá cao có thể đẩy người dân sang đầu cơ vàng, gây bất ổn thị trường và ảnh hưởng đến tỷ giá. Vì vậy, thuế với vàng nên được xem là công cụ điều tiết ngắn hạn khi thị trường biến động, không nên trở thành sắc thuế thường xuyên.

Công bằng thuế và chính sách nhân văn trong bối cảnh mới

Đại biểu Đinh Ngọc Quý (Gia Lai) cho rằng, biểu thuế lũy tiến từng phần hiện nay chưa phản ánh đúng mặt bằng thu nhập xã hội. Đại biểu Đinh Ngọc Quý phân tích: “Bậc 1, mức 10 triệu đồng/tháng chịu thuế 5% là quá thấp so với thu nhập trung bình hiện nay. Người thu nhập 11 triệu và 30 triệu cùng chịu 15% là không hợp lý”. Đại biểu Đinh Ngọc Quý đề nghị nâng ngưỡng khởi điểm chịu thuế lên hơn 15 triệu đồng, đồng thời rút ngắn khoảng cách giữa các bậc, bảo đảm điều tiết hợp lý mà vẫn khuyến khích lao động; điều chỉnh giảm trừ gia cảnh theo biến động chỉ số giá tiêu dùng (CPI) và mức sống từng vùng. “Giảm trừ người phụ thuộc cần linh hoạt, vì nhiều người về hưu vẫn cần con cái hỗ trợ. Nếu giữ mức cố định, chính sách sẽ tụt hậu”, đại biểu phân tích.

Một số đại biểu đề nghị bổ sung quy định cho phép khấu trừ các khoản chi phí hợp lý trước thuế như y tế, giáo dục, đào tạo nghề, từ thiện và đóng góp xã hội, nhằm khuyến khích hành vi tích cực, đúng định hướng xã hội hóa. Vì thực tế ở nhiều quốc gia, chi phí chăm sóc sức khỏe hay học phí con cái được khấu trừ trước khi tính thuế. Đây là chính sách vừa nhân văn vừa minh bạch.

Đại biểu Nguyễn Lâm Thành cũng cho rằng, chính sách thuế phải có tính khuyến khích, đặc biệt với người lao động làm thêm giờ, người làm việc trong lĩnh vực sáng tạo, đổi mới công nghệ và vùng đặc biệt khó khăn. “Thuế không chỉ là công cụ thu, mà còn là công cụ phát triển con người”, ông nói.

Liên quan đến điều khoản bổ sung thu nhập cho cán bộ thuế khi vượt dự toán thu, nhiều đại biểu bày tỏ sự thận trọng. Đại biểu Nguyễn Lâm Thành cho rằng cơ chế này phải được xem xét theo nguyên tắc ngân sách, không nên quy định trong Luật Thuế, mà phải thuộc Luật Ngân sách Nhà nước, để tránh nguy cơ “đặt dự toán thấp để dễ vượt”, gây méo mó cơ chế tài khóa.