Nâng cao năng suất lao động: Bài toán sống còn của doanh nghiệp Việt Nam

Theo các chuyên gia kinh tế, nguyên nhân lớn nhất nằm ở công nghệ, quản trị và chất lượng nhân lực. TS. Nguyễn Quốc Việt, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh tế và Chính sách (VEPR) nhận định, Việt Nam đang chịu sức ép kép là vừa phải cạnh tranh với các nước đã đi trước về công nghệ, vừa phải cạnh tranh ngay trong sân nhà với doanh nghiệp FDI có chuẩn quản trị toàn cầu. Nếu không nâng cao năng suất, doanh nghiệp Việt rất khó thoát khỏi mô hình gia công và giá trị gia tăng thấp.

So với doanh nghiệp trong khu vực, Việt Nam vẫn chủ yếu sử dụng công nghệ trung bình hoặc thấp, mức độ tự động hóa hạn chế, trong khi các nước như Malaysia và Thái Lan đã phổ cập tự động hóa ở nhiều lĩnh vực. Đặc biệt, năng lực quản trị (yếu tố quyết định hiệu quả vận hành) lại là điểm yếu rõ rệt. Nhiều doanh nghiệp vẫn dựa vào kinh nghiệm cá nhân hơn là dữ liệu, thiếu KPI, thiếu quy trình chuẩn hóa dẫn đến thất thoát năng suất ngay trong các khâu vận hành cơ bản.

Với khối FDI, khoảng cách còn thể hiện rõ hơn. Các doanh nghiệp FDI thường sở hữu dây chuyền hiện đại, hệ thống quản trị tinh gọn, chuỗi cung ứng quốc tế tối ưu, đội ngũ nhân sự được đào tạo bài bản.

Điểm yếu tiếp theo là chất lượng nguồn nhân lực. Tỷ lệ lao động qua đào tạo có chứng chỉ còn thấp, kỹ năng số hạn chế, năng lực vận hành công nghệ mới chưa đáp ứng yêu cầu chuyển đổi sang sản xuất hiện đại. Các chuyên gia cho rằng, đây là “nút thắt” khiến năng suất không thể bứt phá dù doanh nghiệp đã đầu tư công nghệ.

Trước bức tranh đó, bài toán đặt ra cho doanh nghiệp Việt Nam không chỉ là nhận diện điểm yếu, mà phải xác định khâu trọng tâm cần thay đổi.

Theo TS. Võ Trí Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược Thương hiệu và Cạnh tranh, việc cải thiện năng suất phải bắt đầu từ công nghệ và người lao động. Công nghệ tốt sẽ tạo ra năng suất cao, nhưng chỉ phát huy tối đa khi đi kèm nguồn nhân lực có kỹ năng.

Khi năng suất lao động được nâng lên sẽ là động lực mạnh mẽ nhất để nền kinh tế Việt Nam thoát khỏi bẫy giá trị thấp

Trong ngắn hạn, các chuyên gia đề xuất doanh nghiệp không cần đầu tư ồ ạt vào máy móc hay chuyển đổi số toàn diện, mà nên cải thiện từ những khâu có thể làm ngay. Trước tiên là chuẩn hóa quy trình vận hành, áp dụng tư duy quản trị tinh gọn (LEAN, Kaizen, 5S). Chỉ riêng việc loại bỏ thao tác thừa đã giúp nhiều doanh nghiệp nâng từ 5 - 10% năng suất mà không cần thêm vốn. Song song đó, doanh nghiệp có thể ứng dụng số hóa từng phần trong quản lý kho, theo dõi sản xuất, lập kế hoạch đơn hàng… Đây là bước chuyển đổi “nhỏ nhưng hiệu quả”, phù hợp với năng lực tài chính hạn chế của doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Về nguồn nhân lực, giải pháp nhanh nhất là đào tạo lại theo nhu cầu thực tế. Doanh nghiệp có thể liên kết với trường nghề, trung tâm đào tạo để bồi dưỡng kỹ năng vận hành thiết bị, kỹ năng số, tư duy cải tiến.

Ông Nguyễn Xuân Dương, Chủ tịch HĐQT Tổng công ty May Hưng Yên cho rằng, chi phí đào tạo không lớn bằng chi phí mất năng suất. Chúng tôi nhận ra rằng chỉ cần 1 khóa đào tạo về quản lý dây chuyền, tỷ lệ lỗi giảm ngay 20%.

Trong dài hạn, doanh nghiệp Việt cần hướng đến chiến lược mạnh mẽ hơn: đầu tư công nghệ quy mô lớn, chuyển từ sản xuất cơ học sang mô hình nhà máy thông minh tích hợp IoT, AI và dữ liệu thời gian thực. Đây là nền tảng giúp doanh nghiệp bước vào chuỗi cung ứng cao cấp thay vì mãi ở khâu lắp ráp. Đồng thời, cần xây dựng hệ sinh thái nhân lực chất lượng cao, thiết lập học viện nội bộ hoặc chương trình đào tạo dài hạn cho kỹ sư, kỹ thuật viên, chuyên gia dữ liệu.

Quản trị cũng phải thay đổi theo chuẩn quốc tế. Từ quản trị tài chính, quản trị chuỗi cung ứng đến quản trị rủi ro, doanh nghiệp phải vận hành dựa trên dữ liệu và hệ thống. Việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp hướng tới đổi mới - sáng tạo cũng là yếu tố cần thiết để duy trì đà tăng năng suất bền vững.

Ngoài ra, để nâng tầm giá trị, doanh nghiệp Việt cần dịch chuyển chiến lược phát triển từ gia công sang thiết kế (R&D); từ sản phẩm đơn lẻ sang xây dựng thương hiệu; từ tiêu thụ nội địa sang tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Chỉ khi làm chủ được những khâu giá trị cao hơn, năng suất lao động mới tăng bền vững.

Có thể nói, bài toán năng suất không còn nằm ở chuyện chậm hay nhanh, mà ở việc doanh nghiệp Việt có dám thay đổi hay không. Khi năng suất được nâng lên, đó sẽ là động lực mạnh mẽ nhất để nền kinh tế Việt Nam thoát khỏi bẫy giá trị thấp, bước vào giai đoạn phát triển mới, hiện đại và bền vững hơn.