Kênh đào Panama: Công trình tỷ USD doanh thu đối mặt thách thức sống còn

Doanh thu 5 tỷ USD lung lay, kênh đào Panama vật lộn với hạn hán, môi trường và nguy cơ mất lợi thế chiến lược

Từ giấc mơ thế kỷ 16 đến kỳ quan thế kỷ 20

Ý tưởng về một con kênh xuyên lục địa tại Trung Mỹ đã xuất hiện từ thế kỷ 16 khi người Tây Ban Nha hiện diện ở Panama. Đến cuối thế kỷ 19, doanh nhân Pháp Ferdinand de Lesseps là người từng thành công với kênh đào Suez, đã khởi động dự án. Nhưng khó khăn địa hình, dịch bệnh và tài chính đã khiến nỗ lực này thất bại.

Phải tới đầu thế kỷ 20, người Mỹ mới biến giấc mơ thành hiện thực. Tổng thống Theodore Roosevelt coi kênh đào là lợi thế chiến lược và thúc đẩy dự án thông qua Hiệp ước Hay - Bunau - Varilla (1903). Sau 10 năm thi công, với chi phí 375 triệu USD và sự hy sinh của hơn 5.000 công nhân, kênh đào Panama chính thức đi vào hoạt động năm 1914, đúng vào thời điểm Thế chiến I bùng nổ.

Kênh đào ngay lập tức chứng minh vai trò sống còn. Nó rút ngắn hơn 12.600 km cho một chuyến hải trình từ New York tới San Francisco, “khóa chặt” lợi thế thương mại và quân sự của Mỹ, đồng thời góp phần đưa quốc gia này vươn lên vị thế siêu cường sau chiến tranh.

Trong suốt thế kỷ 20, kênh đào Panama trở thành tuyến hàng hải huyết mạch, chiếm khoảng 5 - 6% thương mại toàn cầu. Thuật ngữ “Panamax” được ra đời để chỉ kích thước tối đa mà tàu có thể đi qua kênh.

Nhưng bước sang thế kỷ 21, trước sự xuất hiện của những siêu tàu container, Panama đã buộc phải mở rộng công trình. Dự án “Third Set of Locks” được khởi động năm 2007 và hoàn thành năm 2016 với chi phí 5,25 tỷ USD. Từ đó, kênh đào có thể đón các tàu “New Panamax” chở tới 13.000 TEU, gấp ba lần trước đây.

Sau nâng cấp, công suất kênh đào đạt 14.000 chuyến tàu/năm, mang về doanh thu gần 5 tỷ USD trong năm 2024 - tương đương 4% GDP Panama. Nhiều cảng biển khu vực Caribbean và Mỹ Latinh cũng hưởng lợi, nhờ trở thành điểm trung chuyển của các dòng hàng hóa khổng lồ.

Lợi nhuận và thách thức nguồn nước

Dù giữ vị trí chiến lược toàn cầu, kênh đào Panama lại đang chật vật vì một bài toán muôn thuở: nguồn nước. Hệ thống khóa nước tiêu thụ lượng nước ngọt khổng lồ từ hồ Gatun, vốn cũng là nguồn cấp chính cho thủ đô Panama City.

Biểu tượng thế kỷ 20 trước ngã rẽ thế kỷ 21

Biến đổi khí hậu và hạn hán kéo dài khiến lưu lượng tàu qua kênh sụt giảm. Trong giai đoạn 2023 - 2024, trung bình chỉ còn khoảng 18 chuyến tàu/ngày được phép lưu thông, thấp hơn nhiều so với công suất thiết kế 36 - 38 chuyến. Điều này buộc các hãng vận tải tìm lối đi khác, như kênh đào Suez hoặc vòng qua mũi Hảo Vọng, kéo dài thời gian và chi phí vận chuyển.

Chính quyền Panama dự kiến xây dựng một hồ chứa mới trị giá 1,6 tỷ USD để bổ sung nguồn nước, có thể nâng thêm 15 chuyến tàu/ngày. Tuy nhiên, dự án vấp phải sự phản đối từ khoảng 2.500 cư dân vì lo ngại nguy cơ di dời và mất sinh kế, đồng thời đang bị đưa ra Tòa án tối cao.

Không chỉ vấn đề nước, kênh đào Panama còn gắn liền với nhiều tranh cãi về chủ quyền. Mỹ từng kiểm soát khu vực này cho đến năm 1999, sau Hiệp ước Torrijos -Carter năm 1977. Việc trao trả kênh đào là một cột mốc lịch sử, cho phép Panama tự quản lý công trình mang tính biểu tượng.

Tuy nhiên, kênh đào cũng phải đối mặt với những áp lực mới: phá rừng gây xói mòn đất, nguy cơ ô nhiễm nguồn nước, và lượng khí thải khổng lồ từ hàng nghìn con tàu qua lại. Các tổ chức môi trường quốc tế nhiều lần cảnh báo về tính bền vững lâu dài của công trình này.

Bất chấp khó khăn, kênh đào Panama vẫn giữ vai trò đặc biệt, chiếm tới 5% thương mại toàn cầu tính trên mọi loại hình, là “nguồn sống” kinh tế của Panama và điểm nối trọng yếu trong chuỗi cung ứng quốc tế.

Nhưng trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng rõ rệt, công trình trị giá 5 tỷ USD doanh thu mỗi năm này đang đứng trước một bước ngoặt lớn. Liệu Panama có thể cân bằng giữa nhu cầu phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường và sinh kế người dân?

Câu trả lời sẽ quyết định không chỉ số phận của một công trình hơn 100 năm tuổi, mà còn cả nhịp chảy thương mại toàn cầu trong thế kỷ 21.