Giảm phát thải, tăng lợi nhuận: Con đường mới của hạt gạo Việt

Đề án 1 triệu hecta lúa phát thải thấp đang chuyển sản xuất lúa từ manh mún sang chuỗi giá trị

Từ thí điểm đến tái cấu trúc sản xuất lúa gạo theo chuỗi giá trị

Sau hơn ba năm triển khai Đề án phát triển 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp, điều dễ nhận thấy nhất không chỉ nằm ở những con số giảm giống, giảm phân hay giảm phát thải, mà ở sự thay đổi căn bản trong cách tổ chức sản xuất lúa gạo. Theo ông Bùi Xuân Phong, Trưởng phòng Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật - Bộ Nông nghiệp và Môi trường), thành công lớn nhất của đề án chính là liên kết nông dân vào chuỗi sản xuất bền vững, lấy nông dân làm trung tâm thay cho mô hình canh tác manh mún, tự phát kéo dài nhiều năm.

Thực tiễn triển khai cho thấy, khi tham gia chuỗi liên kết với doanh nghiệp, người trồng lúa yên tâm tập trung vào khâu canh tác theo quy trình kỹ thuật, còn đầu ra được bao tiêu ổn định. Đây là bước chuyển quan trọng, tạo nền tảng để tái cấu trúc ngành lúa gạo theo hướng chất lượng cao và bền vững hơn.

Song song với tổ chức sản xuất, một trụ cột quan trọng khác của đề án là xây dựng cơ sở khoa học cho giảm phát thải. PGS.TS. Mai Văn Trịnh, Viện trưởng Viện Môi trường Nông nghiệp đánh giá cao việc Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành Quy trình thí điểm Đo đạc - Báo cáo - Thẩm định (MRV) trong canh tác lúa chất lượng cao, phát thải thấp.

Theo ông Trịnh, khí nhà kính là những “thứ vô hình”, không thể nhìn thấy hay cân đong trực tiếp, nên việc thuyết phục nông dân tin rằng họ đang tạo ra và đồng thời có thể giảm phát thải là thách thức không nhỏ. MRV vì vậy đóng vai trò như một “trọng tài khoa học”, giúp lượng hóa chính xác lượng phát thải và mức giảm phát thải đạt được trong từng mô hình canh tác.

Kết quả từ giai đoạn thí điểm các mô hình quy mô 50 hecta trong giai đoạn 2024-2025 đã mang lại những con số thuyết phục. Lượng giống gieo sạ giảm mạnh từ 150-200 kg/ha xuống còn 70 kg/ha, thậm chí tại miền Bắc chỉ còn 30 kg/ha. Phân đạm giảm từ 160 kg xuống khoảng 86 kg/ha. Đáng chú ý, dù cắt giảm gần một nửa vật tư đầu vào, không mô hình nào bị sụt giảm năng suất; ngược lại, cây lúa khỏe hơn, ít sâu bệnh và hiệu quả kinh tế cao hơn.

Quan trọng hơn, hệ thống MRV ghi nhận mức giảm phát thải lên tới 4,6 tấn CO₂ tương đương/ha/vụ, tương đương gần 10 tấn CO₂ mỗi năm với các vùng sản xuất hai vụ. Đây là bằng chứng khoa học quan trọng, khẳng định canh tác lúa phát thải thấp hoàn toàn khả thi trong điều kiện Việt Nam.

Liên kết công - tư và bài toán tín chỉ carbon cho nông dân

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Nguyễn Trường Vương, Trưởng bộ phận Đối ngoại - Nhánh Khoa học cây trồng (Công ty Bayer Việt Nam) cho biết, doanh nghiệp đã triển khai hơn 10 mô hình liên kết, quy mô 3-5 ha/mô hình. Kết quả cho thấy năng suất duy trì ổn định, thậm chí tăng thêm tới 500 kg/ha; chi phí giảm 2-3 triệu đồng/ha; lợi nhuận tăng từ 3-6 triệu đồng/ha mỗi vụ. Đồng thời, các giải pháp đồng bộ giúp giảm phát thải từ 13,7-28,4% so với phương pháp truyền thống, trong khi 100% chỉ tiêu dư lượng đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu châu Âu.

Không chỉ dừng ở lợi nhuận, các mô hình này đang từng bước hình thành chuỗi sản xuất lúa chất lượng cao phục vụ xuất khẩu, góp phần nâng tầm thương hiệu gạo Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Thực tế tại các mô hình liên kết cũng cho thấy hiệu quả rõ nét trong kiểm soát dịch hại. Ông Trần Minh Tiến, Tổng Giám đốc Công ty Net Zero Carbon cho biết, số lần phun thuốc bảo vệ thực vật đã giảm từ khoảng 10 lần/vụ xuống còn 3-5 lần, tương đương mức giảm 40-70%. Đáng chú ý, tại vùng Hòn Đất (Kiên Giang), giống lúa DS1 trong vụ Đông Xuân vừa qua đạt năng suất bình quân lên tới 13 tấn/ha - con số vượt xa kỳ vọng ban đầu.

Theo ông Bùi Xuân Phong, lộ trình triển khai đề án trong giai đoạn tới sẽ chuyển từ thí điểm sang nhân rộng có kiểm soát. Năm 2026, các địa phương sẽ triển khai một số mô hình làm nền tảng, từ năm 2027 mới mở rộng diện rộng. Quan điểm xuyên suốt là “làm ít nhưng chắc”, nhân rộng trên cơ sở đáp ứng đầy đủ gói kỹ thuật, quy trình MRV và tổ chức sản xuất theo chuỗi liên kết.

Trong đó, hợp tác xã (HTX) và tổ hợp tác được xác định là mắt xích then chốt, giúp áp dụng đồng bộ kỹ thuật và thuận lợi cho đo đạc phát thải. Vai trò của Nhà nước là kiến tạo, hỗ trợ và kết nối; người thực hiện chính vẫn là nông dân thông qua HTX, với sự đồng hành của doanh nghiệp.

Từ thực tiễn triển khai, ông Trần Minh Tiến kiến nghị cần sớm hoàn thiện khung pháp lý cho tín chỉ carbon nông nghiệp. Theo ông, hỗ trợ ngân sách chỉ mang tính giai đoạn; để nông dân tự nguyện thay đổi hành vi, phải tạo ra động lực kinh tế bền vững. Tín chỉ carbon từ lúa gạo được đánh giá là loại tín chỉ có chất lượng cao, nhưng hiện vẫn thiếu các quy định rõ ràng về công nhận, giao dịch và phân chia quyền lợi.

Ông Tiến nhấn mạnh, chỉ khi quyền lợi kinh tế được minh bạch hóa, nông dân mới thực sự coi sản xuất phát thải thấp là lựa chọn tự thân, không phụ thuộc vào hỗ trợ.

Ở góc độ liên kết, ông Nguyễn Trường Vương cho rằng HTX chính là “cầu nối cuối cùng” đưa kỹ thuật vào đồng ruộng. Trong bối cảnh hành lang pháp lý đang được hoàn thiện, việc thúc đẩy hợp tác công - tư giữa cơ quan quản lý, doanh nghiệp và HTX cần được coi là trọng tâm để mở rộng quy mô đề án.

Trong bối cảnh thị trường quốc tế ngày càng khắt khe với các tiêu chuẩn môi trường và an toàn thực phẩm, lúa phát thải thấp không chỉ là giải pháp ứng phó biến đổi khí hậu, mà còn là “tấm vé thông hành” giúp gạo Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, xanh hơn, bền vững hơn và có giá trị cao hơn.