Tiền Đông Dương giai đoạn 1875-1945

Tiền Nam Kỳ thuộc Pháp - Cochinchine (1875 – 1885)

Thời kỳ này, Ngân hàng Đông Dương cho phát hành 2 loại tiền kim loại bằng 2 chất liệu: đồng và bạc.

Tiền bằng đồng

Tiền 1 cent (1875): Mặc dù Ngân hàng Đông Dương thành lập ngày 21/01/1875 nhưng phải đến năm 1879, thực dân Pháp mới cho phát hành đồng tiền đầu tiên bằng kim loại đồng và bạc. Trước thời điểm năm 1878, vì nhu cầu cần mệnh giá nhỏ nên Ngân hàng Đông Dương đã đưa vào lưu thông tại Nam Kỳ 1 triệu đồng xu 1 cent 1875K vốn được đúc để phát hành tại Pháp nhưng lại được đem sang Annam tiêu dùng. Đây được coi là đồng xu đầu tiên của Ngân hàng Đông Dương cho lưu hành tại Annam.

Tiền xu 1 cent 1875K đầu tiên được tiêu dùng trong doanh trại quân đội thực dân Pháp, sau đó được dùng để mua bán và trao đổi vật phẩm với người dân địa phương. Tuy nhiên, do người dân Annam có thói quen dùng dây để xỏ lỗ đồng tiền như đối với tiền lỗ vuông của triều Nguyễn, nên thực dân Pháp đã đem 10.000 đồng tiền này tới xưởng Ba Son để đục lỗ hình tròn ở giữa, vì vậy mới có tên dân gian là “đồng xu Ba Son”.

Đồng tiền được đúc bằng đồng đỏ có đường kính 15mm, dày 1,1mm, trọng lượng khoảng 0,7 - 0,8 gr phụ thuộc vào kích cỡ lỗ tròn của đồng tiền. Mặt trước đồng tiền đúc nổi hình tượng Marianne, đầu không đội mũ quay mặt về phía trái đồng tiền, xung quanh viền xu có dòng chữ “REPUBLIQUE FRANCAISE”; phía dưới ghi số năm đúc, hai bên số năm đúc có hai ngôi sao. Mặt sau đồng tiền có mệnh giá “1 cent” ở chính giữa, viền cạnh xu có dòng chữ “LIBERTE - EGALITE – FRATERNITE”, phía dưới có chữ K - chỉ nơi đúc là Bordeaux (Pháp) và ký hiệu bảo an hình chữ thập, hình mỏ neo; không có bảo an xẻ rãnh hình răng cưa tại viền cạnh xu.

Đồng xu 1 cent (Bason) được ấn định mệnh giá 1 cent và được lưu hành tại Nam Kỳ. Tuy nhiên đồng tiền này không được người dân Nam Kỳ ưa chuộng vì nó quá nhỏ và nhẹ so với trọng lượng tiền tròn lỗ vuông truyền thống của triều Nguyễn. Vì vậy, đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến nó sớm biến mất trong lưu thông.

Tiền 1 cent, 1875 đường kính 15mm

Ngoài việc phát hành 10.000 đồng tiền 1 cent 1875K Bason, Ngân hàng Đông Dương còn phát hành hai loại dành riêng cho Nam Kỳ được đúc tại Paris (Pháp) là đồng Bách phân chi nhất (loại Thẻ bài) có mệnh giá là 1 cent và đồng xu có mệnh giá 1/5 cent Sapèque (hay còn gọi là đồng xu Hai điếu).

Tiền 1 cent Bách phân chi nhất 百分之一: Tiền này được gọi là loại tiền cách tân vì vừa mang hình tượng đồng tiền xu của Ngân hàng Đông Dương lưu hành tại Nam Kỳ, vừa mang hình tượng cổ tiền của triều Nguyễn - nhưng không có lỗ vuông truyền thống. Đồng tiền này có hình tròn, chất liệu đồng, có đường kính 31mm, dày 1,7 mm, trọng lượng 9,91 gram. Mặt trước, chính giữa là hình tượng Marianne đầu đội vương miện tỏa sáng, tay phải cầm cây quyền trượng, bên trái là hình mỏ neo, bao quanh cạnh viền đồng tiền có dòng chữ “REPUBLIQUE FRANCAIS”, phía dưới có ký hiệu chữ “A” chỉ nơi đúc là Paris (Pháp), hai bên có bảo an hình con ong và mỏ neo, bên cạnh có chữ nhỏ “AB” và năm đúc ở phía dưới. Mặt sau chính giữa đúc nổi ô hình chữ nhật có 4 chữ “Bách phân chi nhất” - 百分之一 và chữ “1C”, bao quanh cạnh viền đồng tiền có dòng chữ “COCHINCHINE FRANCAISE”, “POIDS 10 GR” (chỉ trọng lượng theo gr). Cạnh đồng tiền không có xẻ răng cưa.

Từ năm 1874 đến 1885, Ngân hàng Đông Dương ba lần cho đúc tiền xu Bách phân chi nhất 百分之一 (1879, 1884 và 1885) với số lượng rất ít. Khi kinh thành Huế thất thủ, Ngân hàng Đông Dương vẫn cho đúc tiếp loại tiền này nhưng đã đổi dòng chữ trên viền cạnh xu mặt sau của đồng tiền từ “COCHINCHINE” thành “INDOCHINE”.

Tiền 1 cent Bách phân chi nhất, 1879 - 1884 đường kính 31mm

Tiền 1/5 cent - 1 sapèque: Cùng với việc phát hành tiền xu 1 cent Bách phân chi nhất (Thẻ bài), năm 1879 Pháp cũng cho phát hành tiền xu sapèque với tên thường gọi dân gian là đồng xu “Hai điếu” có mệnh giá quy đổi là 1/5 cent để đáp ứng nhu cầu lưu thông tiền lẻ, mệnh giá nhỏ trong dân chúng. Đồng tiền xu này được đúc với số lượng rất lớn tới 20 triệu đồng.

Đồng xu Hai điếu được đúc bằng đồng, phỏng dáng tiền đồng triều Nguyễn với hình tròn, lỗ vuông ở giữa, đường kính 20 mm, dày 0,90 mm, trọng lượng 1,9gr. Mặt trước, bao quanh cạnh đồng tiền có dòng chữ “COCHINCHINE FRANCAISE”, phía dưới có số năm đúc 1879. Mặt sau có dòng chữ Hán 大法國之安南 - 當二 (Đại Pháp Quốc Chi An Nam – Đương Nhị) bao quanh viền cạnh của đồng tiền.

Tiền 1/5 cent - 1 sapèque, 1879 đường kinh 20mm

Tiền do Ngân hàng Đông Dương phát hành (1874-1955) Ngày 1/9/1858, Liên quân Pháp - Tây Ban Nha nổ súng đánh chiếm bán đảo Sơn Trà (Đà Nẵng), mở đầu cuộc xâm lược Việt ...

Đón đọc kỳ tiếp theo: Tiền bằng bạc

Nguồn: Tác phẩm ''Lịch sử đồng tiền Việt Nam'' của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam
Biên tập: Mạnh - Thắng | Đồ họa: Văn Lâm