Chủ động quản lý rủi ro trong những giai đoạn biến động

Khởi đầu là căng thẳng thương mại Mỹ-Trung năm 2019, đại dịch Covid bùng phát năm 2020, tắc nghẽn kênh đào Suez năm 2021, xung đột địa chính trị leo thang giữa Nga và Ukraine năm 2022 hay cuộc khủng hoảng ngân hàng Mỹ năm 2023… tất cả đều được liệt vào dạng “sự kiện thiên nga đen”. Mỗi sự kiện xảy ra đều gây ra những gián đoạn cho doanh nghiệp toàn cầu, đồng thời nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết của việc quản trị rủi ro chặt chẽ và củng cố sức bền cho doanh nghiệp.

Năm nay, “sự kiện thiên nga đen” mới nhất vừa xuất hiện vào tháng 4 khi Mỹ công bố mức thuế đối ứng (trong đó dự kiến áp dụng với Việt Nam ở mức 46% – cao hơn đáng kể so với dự đoán của nhiều chuyên gia).

Theo Khảo sát HSBC Global Trade Pulse mới công bố, ngay cả khi mức thuế và thời điểm áp dụng cuối cùng vẫn chưa rõ ràng, các doanh nghiệp đã bắt đầu cảm nhận được tác động. Có tới 80% doanh nghiệp Việt Nam tham gia khảo sát cho biết phải đối mặt với tình trạng chi phí gia tăng. Trong khi 75% dự đoán tình trạng này còn kéo dài trong trung hạn. Nhiều doanh nghiệp đang cân nhắc thay đổi thị trường mục tiêu cũng như củng cố phân tích dữ liệu để ứng phó. Nhưng cũng có 76% doanh nghiệp lạc quan nhìn nhận tình hình theo hướng tích cực – họ cho rằng khó khăn về thuế quan càng khuyến khích đổi mới, sáng tạo để củng cố sức bền trong tương lai.

Viện Tài chính Doanh nghiệp định nghĩa “sự kiện thiên nga đen” là “một sự kiện đặc biệt tiêu cực hoặc khó lường đến mức không thể dự đoán được khả năng xảy ra”. Mặc dù vốn được coi là hiện tượng hiếm gặp, các “sự kiện thiên nga đen” gần đây gần như có thể dự báo được trong một thế giới bất định. Với các doanh nghiệp có hoạt động toàn cầu, sự thật này đòi hỏi cách nhìn mới để thấu hiểu và quản lý các rủi ro.

Ông Douglas Matheson

Dù có nhiều rủi ro cũng như các mảng cần lưu tâm riêng đối với mỗi doanh nghiệp, tôi sẽ đi sâu vào ba ví dụ về cách các công ty có thể gia tăng sức bền và khả năng thích ứng cho hoạt động kinh doanh: rủi ro tín dụng đối tác trong thương mại, biến động ngoại tệ và quản trị nội bộ.

Rủi ro đối tác

Bối cảnh chuỗi cung ứng ngày càng toàn cầu hóa cũng đồng thời khiến nó dễ bị ảnh hưởng. Chỉ cần một mắt xích suy yếu – nhà cung cấp gặp căng thẳng tài chính, đối tác logistics gặp rắc rối pháp lý hoặc bên mua chậm thanh toán – đều có thể gây tác động rõ rệt tới hoạt động kinh doanh.

Trong thế giới bất định, tranh chấp thương mại quốc tế gia tăng. Rủi ro tín dụng đối tác cần được xem xét trong hoạt động của nhiều phòng chức năng, từ tài chính đến kinh doanh, chứ không chỉ là trách nhiệm của bộ phận hỗ trợ. Doanh nghiệp nên giám sát ở cấp độ danh mục: đánh giá rủi ro đối tác, xem xét luật pháp sở tại của bên mua, các rủi ro phát sinh từ kỳ hạn thương mại dài và mức độ tập trung rủi ro giữa các bên và quốc gia.

Tiếp đến là incoterms – các quy tắc thương mại tiêu chuẩn do Phòng Thương mại Quốc tế (ICC) xây dựng – xác định phân chia rủi ro và trách nhiệm giữa bên bán và bên mua. Dù thường bị xem nhẹ, incoterms lại là công cụ thiết yếu trong quản trị rủi ro. Lựa chọn điều kiện giao hàng như FOB hay CIF có thể thay đổi đáng kể trách nhiệm với rủi ro vận chuyển và phạm vi bảo hiểm hàng hóa, tạo nên “tấm khiên” bảo vệ trước các tác động ngắn hạn từ thuế quan.

Ngân hàng có vai trò nhất định trong việc hỗ trợ tăng trưởng kinh doanh mà không làm gia tăng đáng kể rủi ro đối tác. Chẳng bạn, việc sử dụng thư tín dụng hay bảo lãnh hối phiếu có thể giảm thiểu rủi ro không nhận được thanh toán cho bên xuất khẩu bằng cách chuyển rủi ro sang một ngân hàng quốc tế ổn định. Giải pháp này giúp bảo vệ doanh nghiệp nếu đối tác gặp khó khăn về dòng tiền do biến động thương mại toàn cầu. Khi trao đổi với ngân hàng, doanh nghiệp cũng có thể khám phá các công cụ giảm thiểu rủi ro và khai mở nguồn vốn lưu động.

Rủi ro biến động tỷ giá

Nếu rủi ro đối tác thường diễn ra từ từ,, thì rủi ro ngoại hối có thể xuất hiện đột ngột, gây sốc và có khả năng gây tàn phá. Biến động tỷ giá tiền tệ có thể gây xói mòn biên lợi nhuận và làm nhiễu các dự báo, thậm chí đối với những đồng tiền có vẻ ổn định.

Năm 2022, đồng Yên Nhật xuống mức thấp nhất trong 38 năm so với USD, giảm hơn 25% chỉ trong vài tháng khi BOJ tiếp tục chính sách tiền tệ siêu nới lỏng trong khi Fed tăng lãi suất. Đồng Nhân Dân Tệ cũng mất giá hồi tháng 4 năm nay, xuống mức thấp nhất kể từ 2023.

Biến động tỷ giá không chỉ là con số lý thuyết. Nếu không có giải pháp phòng ngừa giữa doanh thu và chi phí bằng các đồng tiền tương ứng, lợi nhuận có thể dao động mạnh. Với những công ty có biên lợi nhuận hẹp hoặc hợp đồng dài hạn, biến động tỷ giá có thể dẫn đến chênh lệch giữa lãi và lỗ.

Tuy vậy, nhiều công ty vẫn chưa có giải pháp phòng ngừa hiệu quả. Theo Khảo sát Quản trị Rủi ro Doanh nghiệp 2024 của HSBC, 47% nhà quản lý tài chính cho biết tổ chức của họ chưa sẵn sàng trước rủi ro tỷ giá, xếp trên cả rủi ro chuỗi cung ứng (35%) hay khí hậu (34%). Hơn 40% doanh nghiệp bị giảm thu nhập do không phòng vệ rủi ro này.

Giao dịch ngoại tệ kỳ hạn là công cụ phổ biến, giúp ấn định tỷ giá tại thời điểm giao dịch mà không phụ thuộc vào điều khoản thanh toán. Điều quan trọng là giám đốc tài chính cần xem lại toàn bộ chiến lược tỷ giá của công ty. Trong trường hợp “mất bò mới lo làm chuồng”, các giải pháp phòng ngừa riêng lẻ thường tốn kém trong khi một chiến lược tỷ giá nghiêm túc tập trung vào ổn định biên lợi nhuận thay vì chạy theo dự báo của thị trường có thể sẽ mang lại hiệu quả bền vững hơn qua thời gian.

Quản trị: Mối nguy nội sinh

Dù các cú sốc bên ngoài thường gây chú ý hơn, một số rủi ro nghiêm trọng nhất lại bắt nguồn từ nội bộ. Những thất bại trong quản trị – từ gian lận đến lỗi vận hành – có thể khiến doanh nghiệp sụp đổ nhanh nhanh hơn cả suy thoái thị trường.

Sự kiện gây chấn động gần đây liên quan đến một công ty công nghệ tài chính (fintech) được định giá nhiều tỷ USD là một ví dụ rất điển hình. Các cuộc điều tra nội bộ cho thấy doanh thu thường xuyên bị “thổi phồng”, nhiều hợp đồng ký lùi ngày và kiểm soát nội bộ yếu kém. Trong những trường hợp như vậy, các nhà đầu tư phải ôm những tổn thất nặng nề.

Tuy vậy, quản trị doanh nghiệp thường bị xem là hoạt động tuân thủ hơn là chiến lược. Rủi ro quản trị liên quan đến sự chính trực và cơ chế đưa ra quyết định hiệu quả, đảm bảo tư duy phản biện kết hợp với các bước kiểm soát và quy trình thích hợp.

Kiểm soát nội bộ – bao gồm phân tách nhiệm vụ, phê duyệt kép và lịch sử kiểm toán – là yếu tố thiết yếu. Tư duy phản biện quan trọng ở mọi cấp. Dù dữ liệu ngày càng quan trọng, trực giác và kinh nghiệm vẫn có thể phát hiện điều mà thuật toán bỏ lỡ.

Nhân viên cần được khuyến khích nêu ý kiến, đặt câu hỏi và bày tỏ quan ngại mà không lo bị “trả thù”. Một chính sách bảo vệ người tố giác chỉ có giá trị khi văn hóa tổ chức thực sự khuyến khích phản biện. Dù lo ngại chỉ là báo động giả, văn hóa đó vẫn nên được đề cao.

Sự đa dạng về nền tảng, kinh nghiệm trong ban lãnh đạo và hội đồng quản trị cũng tạo ra góc nhìn phản biện và đề xuất có giá trị. Luân chuyển nhân sự kiểm soát, kiểm tra định kỳ và kiểm toán độc lập sẽ giúp duy trì văn hóa quản lý rủi ro toàn diện.

Suy cho cùng, rủi ro quản trị là nền tảng cho mọi hoạt động quản lý rủi ro khác. Khi có hệ thống quản trị vững chắc, nhà đầu tư và tổ chức tín dụng sẽ tin tưởng hơn. Thiếu nền tảng này, ngay cả hệ thống quản lý rủi ro tốt cũng dễ sụp đổ.

Từ phỏng đoán đến phòng thủ

Trong thế giới ngày nay, biến động không còn là bất thường mà đã trở thành bình thường. Các hoạt động phức tạp về địa chính trị, khí hậu, công nghệ và kinh tế sẽ tiếp tục diễn ra. Đối với lãnh đạo doanh nghiệp, câu hỏi không còn là “liệu” gián đoạn tiếp theo có xảy ra hay không mà là “khi nào” và tổ chức có đủ khả năng nhận diện và điều chỉnh kịp thời để ứng phó hay không.

Điều này đòi hỏi một sự thay đổi trong tư duy. Quản trị rủi ro cần chuyển từ bị động sang chủ động, từ tách biệt sang tích hợp. Rủi ro và khả năng ứng phó cần được thảo luận ở mọi cấp trong tổ chức. Sự đổi mới, sáng tạo cần đi đôi với nhận thức rõ ràng về rủi ro tiềm ẩn.